Δημητριανός άγιος
Η εκκλησία του Αγίου Δημητριανού βρίσκεται στα βορειοδυτικά του χωριού Δάλι, στην τοποθεσία Αγρίδια και στο δρόμο που οδηγεί από το Δάλι στην Ποταμιά. Είναι του τύπου του μονόκλιτου με τρούλλο. Είναι κτισμένη με τετραγωνισμένους πωρόλιθους, με το ψευδοϊσόδομο σύστημα, αρμολογημένους με επιμέλεια. Στα ανατολικά καταλήγει σε ημικυκλική αψίδα. Ο τρούλλος έχει τέσσερα μικρά παράθυρα. Άλλο μικρό παράθυρο υπάρχει στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας. Έχει εξωτερικές διαστάσεις 9X5,42 μ. Η εκκλησία έχει ωραίες αναλογίες και είναι από τις πιο όμορφες εκκλησίες της Κύπρου. Έχει δυο εισόδους, μια στο μέσο του δυτικού τοίχου, πλάτους 1,13 μ. και μια στο μέσο του νότιου τοίχου πλάτους 0,91 μ. Κτίστηκε το 13ο αιώνα.
Αρχικά η εκκλησία ήταν τελείως ζωγραφισμένη. Πολύχρονη όμως εγκατάλειψη είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους του ζωγραφικού διακόσμου της. Η εκκλησία διακοσμήθηκε δυο φορές. Από το αρχικό στρώμα μόνο ελάχιστα υπολείμματα διασώζονται που δεν βοηθούν ούτε στην εκτίμηση της αξίας των τοιχογραφιών, ούτε στη χρονολόγησή τους.
Σημαντικές τοιχογραφίες
Οι τοιχογραφίες της αψίδας καταστράφηκαν τελείως πριν από τις επισκευές του 1943, 1945 και 1967. Από τον Παντοκράτορα στον τρούλλο ελάχιστα ίχνη σώθηκαν. Ίχνη μόνο σώζονται και από τη ζώνη των αγγέλων που τον περιέβαλλε και από τους προφήτες που ήταν ζωγραφισμένοι ανάμεσα στα παράθυρα του τρούλλου. Μεγάλα ή μικρά τεμάχια τοιχογραφιών σώζονται στο βόρειο, το νότιο και το δυτικό τοίχο. Πολλές από τις τοιχογραφίες αυτές είναι τελείως αδιάγνωστες. Έτσι μεγάλο μέρος αδιάγνωστης τοιχογραφίας σώζεται στο τύμπανο του ανατολικού τυφλού τόξου του βόρειου τοίχου. Στη δυτική όψη του ανατολικού ποδαρικού του κεντρικού τόξου του βόρειου τοίχου σώζεται τμήμα της τοιχογραφίας της Θεοτόκου Παράκλησης. Το μεγαλύτερο μέρος του τυμπάνου του κεντρικού τόξου του βόρειου τοίχου γεμίζει με κολοσσιαία τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου, πολύ κατεστραμμένη. Στο ίδιο τύμπανο σώζεται χαμηλά και ανατολικά της τοιχογραφίας του αγίου Γεωργίου, πτερωτή μορφή, ίσως ο Ιωάννης ο Πρόδρομος πολύ κατεστραμμένος. Στην ανατολική όψη του δυτικού ποδαρικού του κεντρικού τυφλού τόξου του βόρειου τοίχου, σώζεται, πάνω, κάτω όμως από το υφαψίδιο του τόξου, ο άγιος Συμεών ο Στυλίτης σε καλή κατάσταση και πιο κάτω τελείως σχεδόν κατεστραμμένος ο άγιος Βηχιανός. Στη νότια όψη του ίδιου ποδαρικού σώζεται σε καλή σχετικά κατάσταση η αγία Κυριακή. Στο τύμπανο του δυτικού τυφλού τόξου σώζεται μεγάλο τμήμα της τοιχογραφίας του αρχαγγέλου Μιχαήλ. Στο εσωρράχιο του ίδιου τόξου σώζονται αρκετά κατεστραμμένοι τέσσερις αδιάγνωστοι άγιοι. Πάνω από το τόξο αυτό και την τοιχογραφία της αγίας Κυριακής σώζεται τμήμα της εις Άδου Καθόδου του Χριστού και δυτικότερα αδιάγνωστος άγιος σε μετάλλιο.
Άγιος Δημητριανός ο Ανδριδιώτης
Πάνω από τη δυτική είσοδο της εκκλησίας βρίσκεται η κτιτορική επιγραφή που αναφέρει ότι η εκκλησία του Αγίου Δημητριανού του «Ανδριδιώτου» ανακαινίστηκε και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες με δαπάνη του Μιχαήλ Κατζουρούμπου, της συζύγου και των τέκνων του το 1317. Η πολύτιμη αυτή επιγραφή που μας δίδει το όνομα του δωρητή και το έτος της διακόσμησης της εκκλησίας με τοιχογραφίες καθιστά σαφές ότι η εκκλησία είναι αφιερωμένη όχι στον επίσκοπο Χύτρων Δημητριανό, αλλά στον άγιο Δημητριανό τον «Ανδριδιώτη» που εικονίζεται στο τύμπανο του δυτικού τυφλού τόξου του νότιου τοίχου σαν στρατιωτικός άγιος.
Πάνω από την επιγραφή εικονίζεται το Άγιο Κεραμίδιο και πάνω απ' αυτό η αναθηματική τοιχογραφία που παρουσιάζει τον κτίτορα Μιχαήλ Κατζουρούμπο συνοδευόμενο από τη γυναίκα του να προσφέρει την εκκλησία στο Χριστό. Η τοιχογραφία αυτή διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και βοηθά πολύ στην τεχνοτροπική εξέταση κι εκτίμηση των τοιχογραφιών και παρέχει πληροφορίες για την ενδυμασία των Κυπρίων χωρικών της εποχής. Πάνω από την τοιχογραφία των δωρητών σώζονται υπολείμματα δυο σκηνών του χριστολογικού κύκλου, της Σταύρωσης και του Ενταφιασμού. Νοτιότερα του Αγίου Κεραμιδίου σώζεται σε οκτάπλευρο πλαίσιο αδιάγνωστη αγία.
Όπως έχει ήδη σημειωθεί στο τύμπανο του δυτικού τυφλού τόξου του νότιου τοίχου εικονίζεται ολόσωμος, σε φυσικό μέγεθος, όρθιος στρατιωτικός άγιος, το μέσο τμήμα του οποίου έχει καταστραφεί. Το πάνω τμήμα του σώματος και το πρόσωπο διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Επιγραφή που συνοδεύει τον άγιο αναφέρει ότι αυτός είναι ο Δημητριανός μάρτυς που γιορτάζεται στις 16 Αυγούστου. Στο εσωρράχιο του ίδιου τόξου διασώζονται σε μη καλή κατάσταση τέσσερις αδιάγνωστοι άγιοι. Πάνω από το δυτικό τυφλό τόξο του νότιου τοίχου σώζεται το κάτω τμήμα πολυπρόσωπης σκηνής, ίσως της Προδοσίας. Πάνω από τη νότια είσοδο είναι ζωγραφισμένο το Άγιο Μανδήλιο. Δυστυχώς τα μάτια του Χριστού τα έχουν εξορύξει οι Τούρκοι. Κομμάτια από δυο αγίους εικονίζονται στη δυτική όψη του ανατολικού ποδαρικού του κεντρικού τόξου του νότιου τοίχου, ενώ στη βόρεια όψη του ίδιου ποδαρικού σώζεται αδιάγνωστος ασκητής. Στο τύμπανο του ανατολικού τόξου του νότιου τοίχου σώζεται η Μετάληψη της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας από τον Αββά Σωζιμά. Στο εσωρράχιο του τόξου αυτού εικονίζονται ο άγιος Φιμιανός κι άλλος αδιάγνωστος άγιος. Πάνω από το τόξο εικονίζεται άγιος στηθαίος αδιάγνωστος. Οι τοιχογραφίες της εκκλησίας του Αγίου Δημητριανού είναι πολύ σημαντικές γιατί είναι ακριβώς χρονολογημένες και βοηθούν στην χρονολόγηση και άλλων αχρονολόγητων τοιχογραφιών του 14ου αιώνα. Παρά τη μεγάλη καταστροφή που έχουν υποστεί (μόνο σπαράγματα σώζονται και με τα επιφανειακά χρώματα απολεπισμένα) μας δείχνουν την εξέλιξη της ζωγραφικής στην Κύπρο στις αρχές του 14ου αιώνα. Πραγματικά οι λίγες τοιχογραφίες που διατηρούνται καλά μας δείχνουν ότι η ζωγραφική στο νησί την εποχή αυτή έχει ξεκόψει από τη βυζαντινή ζωγραφική που δίδει την τελευταία της Αναγέννηση, την Παλαιολόγεια. Ο ζωγράφος που ζωγράφισε τις τοιχογραφίες της εκκλησίας του Αγίου Δημητριανού αγνοεί τη σύγχρονη βυζαντινή τέχνη και αντλεί από την παλαιότερη βυζαντινή τέχνη της Κύπρου.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
