Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ζωγράφος του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα. Είναι γνωστός από τις κτιτορικές επιγραφές που σώζονται στις εκκλησίες του Αγίου Μάμα στον Λουβαρά και του Σταυρού του Αγιασμάτι κοντά στην Πλατανιστάσα, τις οποίες διακόσμησε με τοιχογραφίες (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ). Στοιχεία για τη ζωή του δεν έχουμε. Είναι πιθανό ότι κατάγεται από την οικογένεια Γουλ των λευκών Γενουατών που καταγόταν από τη Συρία. Μέλη της οικογένειας αυτής αναφέρονται από τον Μαχαιρά και τον Φλώριο Βουστρώνιο (βλ. λήμμα Γκουλ Πέτρος).

Το πρώτο γνωστό έργο του Φίλιππου Γουλ είναι οι τοιχογραφίες της εκκλησίας του Αγίου Μάμα στον Λουβαρά που έγιναν το 1495 σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στο δυτικό τοίχο, πάνω από την είσοδο που ενώνει τον κυρίως ναό με το νάρθηκα. Επειδή η εκκλησία του Αγίου Μάμα είναι ξυλόστεγη, όπως και η εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι, και μικρών διαστάσεων, οι επιφάνειες που προσφέρονταν για τοιχογράφηση ήταν περιορισμένες. Γι’ αυτό και οι τοιχογραφίες, ιδιαίτερα εκείνες που παρουσιάζουν πολυπρόσωπες σκηνές, έχουν τον χαρακτήρα μικρογραφιών. Ο μικρογραφικός χαρακτήρας των τοιχογραφιών του Γουλ είναι πιο έντονος στην εκκλησία του Αγίου Μάμα, γιατί οι τοίχοι του ναού είναι πιο χαμηλοί και διαιρεμένοι σε τρεις ζώνες, οι δυο από τις οποίες αποτελούνται από πολυπρόσωπες σκηνές των οποίων η έκταση είναι πολύ περιορισμένη. Ο περιορισμός της έκτασης της κάθε σκηνής έγινε αναγκαίος από την επιθυμία των δωρητών ν’ απεικονίσουν στους τοίχους της εκκλησίας όχι μόνο τον συνήθη χριστολογικό κύκλο αλλά και μια σειρά από τα θαύματα του Χριστού.

Στην εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι ο Φίλιππος Γουλ παραλείπει τα θαύματα του Χριστού και ορισμένους Κυπρίους αγίους, ζωγραφίζει όμως άλλους Κυπρίους αγίους και την εικονογραφική σύνθεση «Ἄνωθεν οἱ Προφῆται», που είναι μάλλον σπάνια στην Κύπρο.

Οι διαφορές στα δυο αυτά χρονολογημένα ζωγραφικά έργα του Φίλιππου Γουλ (οι τοιχογραφίες του Αγίου Μάμα έγιναν το 1496, του Σταυρού του Αγιασμάτι το 1494 ή το 1505) δεν περιορίζονται μόνο στο εικονογραφικό πρόγραμμα. Πολλές φορές είναι φανερές και στην εικονογραφία, ενώ άλλες φορές είναι φανερή η χρήση του ίδιου πρότυπου και για τις δυο εκκλησίες. Διαφορές υπάρχουν και στους χρωματισμούς. Στην εκκλησία του Αγίου Μάμα τα χρώματα είναι λιγότερο θερμά. Λείπει η θερμή κοκκινωπή ώχρα που χρησιμοποιεί ο Γουλ για το πλάσιμο των γυμνών μερών του σώματος στην εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι. Η τεχνοτροπία όμως είναι βασικά η ίδια. Στις πολυπρόσωπες σκηνές οι αναλογίες είναι βαριές, τα κεφάλια σχετικά μεγάλα και η απόδοση των πτυχώσεων των ενδυμάτων όχι πάντα καλή. Η αφέλεια και η απουσία δεξιότητας είναι φανερή. Οι αδυναμίες αυτές του ζωγράφου δεν οφείλονται στις μικρές διαστάσεις των τοιχογραφιών με πολυπρόσωπες συνθέσεις. Όπως φαίνεται και από τα αρχιτεκτονήματα που γεμίζουν το φόντο σε πολλές σκηνές, ιδιαίτερα στην εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι, ο Γουλ είχε για πρότυπα μικρογραφίες επηρεασμένες από τη δυτική τέχνη του Μεσαίωνα. Σ’ αυτές τις δυτικές τοιχογραφίες οφείλονται οι βαριές αναλογίες και ο ρεαλιστικός χαρακτήρας ορισμένων σκηνών. Ο Γουλ δεν αντέγραφε δουλικά τις μικρογραφίες αυτές. Έπαιρνε τα στοιχεία που ήθελε και τα προσάρμοζε στα παλαιά βυζαντινά πρότυπα που είχε υπ’ όψη.

Πιο καλές είναι οι αναλογίες των όρθιων αγίων που είναι ζωγραφισμένοι χαμηλά στους τοίχους και των δυο εκκλησιών. Οι πλατιοί ώμοι, η αδρή κεφαλή και ο ισχυρός λαιμός χαρακτηρίζουν τη Μακεδονική σχολή της Βυζαντινής τέχνης. Το ίδιο και οι πλατιές φωτισμένες επιφάνειες και ο αδιόρατος σχεδόν φωτισμός που πλάθει τους όγκους.

Όπως και οι άλλοι ζωγράφοι της εποχής, έτσι και ο Γουλ εκτός από τοιχογραφίες ζωγράφισε και φορητές εικόνες. Σε καμιά όμως εικόνα δεν έχει σωθεί η υπογραφή του. Τεχνοτροπικές ομοιότητες όμως ανάμεσα σε φορητές εικόνες και στις τοιχογραφίες φανερώνουν τον ίδιο ζωγράφο. Έτσι μια εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου από την εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι, που σήμερα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ', είναι πιθανότατα έργο του Φίλιππου Γουλ. Έργο του Γουλ είναι ακόμη και τα μετάλλια με μορφές αγίων που διακοσμούν το επιστύλιο του εικονοστασίου της εκκλησίας του Σταυρού του Αγιασμάτι που φαίνεται σύγχρονο με τις τοιχογραφίες. Τέλος η εικόνα του Χριστού και η εικόνα του Προδρόμου στην εκκλησία του Αγίου Μάμα στο Λουβαρά είναι πιθανότατα έργα του Γουλ. Ο Φίλιππος Γουλ, όπως φαίνεται από τα δυο τοιχογραφημένα σύνολα των εκκλησιών του Αγίου Μάμα στον Λουβαρά και του Σταυρού του Αγιασμάτι, δέχθηκε διάφορες επιδράσεις τις οποίες όμως δεν μπόρεσε να αφομοιώσει τελείως.