Γναφέων τζαμί
Στο βορειοδυτικό άκρο της παλαιάς πόλης της Αμμοχώστου και μεταξύ της Καρμηλιτικής εκκλησίας και της εκκλησίας της Αγίας Άννας, υπάρχει μικρή μεσαιωνική εκκλησία του 14ου ή 15ου αιώνα που είναι γνωστή σαν τζαμί των Γναφέων. Δεν έχει σήμερα μιναρέ και δεν φαίνεται να είχε ποτέ. Αντίθετα στο μέσο της κορυφής του δυτικού τοίχου σωζόταν το κάτω τμήμα καμπαναριού, που έμοιαζε κάπως με το καμπαναριό της εκκλησίας της Αγίας Άννας. Η εκκλησία έχει σχήμα ορθογώνιο και καταλήγει στ’ ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα που καλύπτεται με τεταρτοσφαίριο. Η εκκλησία καλύπτεται με δυο σταυροθόλια τα οποία χωρίζονται από εγκάρσιο τόξο που στηρίζεται σε δέσμες κιονίσκων στο βόρειο και νότιο τοίχο με απλά κιονόκρανα. Οι τοξόλιθοι του τόξου διαμορφώνονται με μεγάλη σπείρα στο κέντρο που περιβάλλεται από δυο μικρότερες σπείρες.
Η εκκλησία έχει τρεις θύρες, μια στο μέσο του δυτικού τοίχου κι από μια στο βόρειο και το νότιο τοίχο. Οι δυο τελευταίες βρίσκονται στο μέσο του ανατολικού τμήματος του βόρειου και του νότιου τοίχου. Οι θύρες περιβάλλονται από γοτθικά περίθυρα κάπως απλουστευμένα. Το περίθυρο της δυτικής θύρας είναι διαφορετικά διακοσμημένο και περισσότερο περίτεχνο (ζιγκ - ζαγκ, βλαστός με πυκνό φύλλωμα κλπ.), ίσως του 14ου ή 15ου αιώνα, ψηλά στους τοίχους υπάρχουν παράθυρα ˙δυο στο νότιο και το βόρειο τοίχο με απλά οξυκόρυφα τόξα κι ένα ορθογώνιο στην κορυφή του δυτικού τοίχου, πάνω από την είσοδο. Απλό παράθυρο με οξυκόρυφο τόξο διατρυπά και τον ημικυκλικό τοίχο της αψίδας. Στο πάχος του δυτικού τοίχου είναι κατασκευασμένη λίθινη σκάλα η οποία οδηγεί στη στέγη της εκκλησίας που είναι διαμορφωμένη σε ταράτσα.
Κατά τον C. Enlart η εκκλησία κτίστηκε τον 15ο αιώνα ενώ κατά τον G. Jeffery κτίστηκε τον 16ο αιώνα. Κατά τον Jeffery όλα τα γοτθικά διακοσμητικά στοιχεία είναι σε δεύτερη χρήση. Η γνώμη αυτή του Jeffery δεν μπορεί να γίνει δεκτή γιατί όλα τα γοτθικά στοιχεία είναι οργανικά δεμένα με την υπόλοιπη τοιχοδομία και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της. Γι’ αυτό η γνώμη του C. Enlart ότι η εκκλησία κτίστηκε τον 15ο αιώνα είναι πολύ πιθανή.
Τοιχογραφίες
Δυστυχώς οι τοιχογραφίες που σώζονται σήμερα στα σταυροθόλια και ψηλά στους τοίχους είναι καλυμμένες με καπνιά και άλλες ακαθαρσίες ώστε να είναι αδιάγνωστες και κατά συνέπεια αδύνατο να χρονολογηθούν. Οι τοιχογραφίες του αρχαγγέλου και του αγίου Γεωργίου, σε υπερφυσικό μέγεθος, που διακοσμούσαν το βόρειο και το νότιο τοίχο, όπως αναφέρει ο Enlart, είχαν καταστραφεί πριν από πολλά χρόνια από τους περίοικους Τούρκους. Το γεγονός ότι η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών είναι βυζαντινή και με ελληνικές επιγραφές δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι η εκκλησία αυτή, που είναι γνωστή σαν τζαμί των Γναφέων, είναι ορθόδοξη ελληνική. Διότι είναι γεγονός ότι οι Ορθόδοξοι Έλληνες φαίνεται ότι κατοικούσαν στο νότιο τμήμα της Αμμοχώστου, όπου και σώζονται οι ορθόδοξες εκκλησίες (Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων, Άγιος Νικόλαος των Ελλήνων, Αγία Ζώνη, Σταυρός). Είναι όμως γεγονός ότι στην βορειοδυτική περιοχή ο Th. Mogabgab είχε ανασκάψει μια φραγκοβυζαντινή εκκλησία, με τρούλλο, όχι μακριά από το τζαμί των Γναφέων. που απ' ό,τι γνωρίζουμε μόνο οι Ορθόδοξοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια