Αιγιαλούσα

Αιγιαλούσα- Aigialousa.Κατεχόμενο σήμερα μεγάλο χωριό της επαρχίας Αμμοχώστου, στο κεντρικό τμήμα της χερσονήσου της Καρπασίας, 120 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Βρίσκεται πάνω στον κύριο δρόμο Αμμοχώστου - Ριζοκαρπάσου, 10 περίπου χμ. βορειοανατολικά του Λεοναρίσσου. Μαζί με το Ριζοκάρπασο και την Ακανθού αποτελούν τα τρία μεγαλύτερα σε έκταση χωριά της Αμμοχώστου.

Τα κυριότερα πετρώματα που απαντώνται στη Γιαλούσα είναι ο φλύσχης της Κυθρέας της Μειόκαινης περιόδου, και ο ασβεστολιθικός ψαμμίτης, οι άμμοι, οι μαργαϊκοί άμμοι και τα χαλίκια της Ολόκαινης και της Πλειστόκαινης περιόδου. Τα κυριότερα εδάφη που σχηματίστηκαν στο περιβάλλον της Γιαλούσας, που δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 485 χιλιοστόμετρα, είναι οι ξερορεντζίνες και οι τέρρα ρόζα, αν και σε μερικά μέρη είναι εμφανείς οι καφκάλλες. Οι κατά σειρά βροχερότεροι μήνες είναι ο Δεκέμβριος (113 χιλιοστόμετρα), ο Ιανουάριος (102), ο Φεβρουάριος (69) και ο Νοέμβριος (65). Ο Ιούλιος είναι ξερός μήνας, ενώ τον Αύγουστο και τον Ιούνιο η μέση βροχόπτωση κυμαίνεται γύρω στα 2 και 3 χιλιοστόμετρα αντιστοίχως. Αξίζει ωστόσο να αναφερθεί πως στις 8 Νοεμβρίου 1938, σ' ένα 24ωρο έπεσαν στη Γιαλούσα 134,1 χιλιοστόμετρα βροχής.

Η μορφολογία της περιοχής, αν και όχι εντυπωσιακή, είναι ενδιαφέρουσα. Το υψόμετρο από 260 μ. στα νοτιοανατολικά του χωριού μειώνεται στα 100 μ. στα βορειοδυτικά του οικισμού, για να πέσει σταδιακά στο επίπεδο της θάλασσας. Το τοπίο είναι κάπως διαμελισμένο με «ξερές κοιλάδες» ή με πολύ μικρές κοιλάδες που το νερό στην κοίτη τους ρέει μόνο τους πολύ βροχερούς μήνες. Γενικά στα νοτιοανατολικά του οικισμού, ιδιαίτερα από τα Καλάμια ή τα Καμίνια μέχρι τον Άνεμο εμφανίζεται μια κουέστα με την ήπια πλαγιά προς τον οικισμό και την απότομη προς τα νοτιοανατολικά. Στα βόρεια της Γιαλούσας επιβλητική είναι η παρουσία μιας μικρής χερσονήσου όπου βρίσκεται και το ακρωτήρι της Πλακωτής με αρκετά μικρά νησάκια γύρω. Κοντά στην Αγία Γλυκερία εμφανίζονται αμμόλοφοι.

Τα κυριότερα προϊόντα της Γιαλούσας πριν από την τουρκική εισβολή του 1974 ήταν τα σιτηρά, ο καπνός, οι ελιές, οι χαρουπιές, πολύ λίγα εσπεριδοειδή και όσπρια. Ο καπνός πριν από την εισβολή ήταν η κυριότερη καλλιέργεια μερικών χωριών της Καρπασίας, ο δε Συνεργατικός Οργανισμός Καπνού (Σ.Ο.Κ.) είχε έδρα του τη Γιαλούσα. Για χρόνια ο καπνός αποτελούσε την κύρια καλλιέργεια στην περιοχή, όπου παλαιότερα εξαγόταν και γύψος από τοπικά λατομεία.

» Βλέπε λήμμα: Καπνός

Ανεπτυγμένη πριν από την εισβολή ήταν στη Γιαλούσα και η αιγοπροβατοτροφία. Στο χωριό εκτρέφονταν 3.306 πρόβατα, 1.769 κατσίκες, 235 μοσχάρια και 7.286 πουλερικά. Ο αριθμός των μοσχαριών ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος στην επαρχία Αμμοχώστου μετά τη Λύση και το Ριζοκάρπασο. Ο αριθμός των αγελάδων που εκτρέφονταν στη Γιαλούσα το 1973, ένα χρόνο πριν από την τουρκική εισβολή, ανερχόταν σε 34. Εκτός από τη βιομηχανία του καπνού δεν υπήρχε οποιαδήποτε άλλη αξιόλογη βιομηχανική δραστηριότητα. Εξάλλου πριν από την εισβολή λειτουργούσε στη Γιαλούσα αλιευτικό καταφύγιο, ένα από τα πέντε που δημιουργήθηκαν στη βόρεια θάλασσα της Κύπρου μεταξύ Κερύνειας και Αποστόλου Ανδρέα.

Στο χωριό λειτουργούσε, μέχρι και την τουρκική εισβολή του 1974, και ελληνικό γυμνάσιο που εξυπηρετούσε και τις εκπαιδευτικές ανάγκες γειτονικών χωριών. Μετά την τουρκική εισβολή λειτούργησε μόνο δημοτικό σχολείο στη Γιαλούσα (επανάνοιξε τον Φεβρουάριο του 1975), για παιδιά των εγκλωβισμένων.

Στο χωριό λειτούργησε αστυνομικός σταθμός από το 1905. Από τις αρχές του αιώνα στάθμευαν επίσης στο χωριό περιφερειακός ιατρικός λειτουργός, περιφερειακό δικαστήριο και άλλοι κυβερνητικοί λειτουργοί.

Ο οικισμός της Γιαλούσας υπήρξε πάντα πολυπληθής. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	1.302
1891	1.438
1901	2.034
1911	2.519
1921	2.875
1931	3.202
1946	2.771
1960	2.541
1973	2.460

Το 1973 ο πληθυσμός της Γιαλούσας ήταν ο όγδοος μεγαλύτερος σ' ολόκληρη την επαρχία Αμμοχώστου μετά την Αμμόχωστο, το Παραλίμνι, τη Λύση, τη Δερύνεια, τη Βατυλή, την Άσσια και το Ριζοκάρπασο. Μόνο στη χερσόνησο της Καρπασίας η Γιαλούσα ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό με πολύ μικρή διαφορά από το Ριζοκάρπασο.

Εγκλωβισμένοι

Μεγάλος αριθμός Γιαλουσιτών είχε παραμείνει στο χωριό κι εγκλωβιστεί εκεί με την τουρκική στρατιωτική εισβολή και κατοχή. Ο αριθμός των εγκλωβισμένων ανερχόταν στους 1.909 τον Οκτώβριο του 1975. Στη συνέχεια άρχισαν να εκδιώκονται κι αυτοί από τους Τούρκους και να προσφυγοποιούνται στις ελεύθερες περιοχές. Τον Δεκέμβριο του 1975 είχαν παραμείνει μόνο 537, ενώ μειώθηκαν στους 310 τον Ιανουάριο του 1977. Τον Απρίλιο του 1978 είχαν παραμείνει μόνο 2.

» Βλέπε λήμματα: Εγκλωβισμένοι και πρόσφυγες

Στο μεταξύ από το 1976 εγκαταστάθηκαν στη Γιαλούσα Τουρκοκύπριοι που μεταφέρθηκαν από τις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου, κυρίως από τα χωριά Κόκκινα και Βροΐσια. Αυτοί μετονόμασαν την Γιαλούσα σε Yeni Erenköy (την ονομασία Erenköy, που σημαίνει χωριό των σοφών ανθρώπων, χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι για το χωριό Κόκκινα, η δε πρόταξη Yeni σημαίνει Νέο). Αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Γιαλούσα και πολλοί έποικοι που μεταφέρθηκαν από την Τουρκία.

Πολλοί από τους πρόσφυγες Γιαλουσίτες εγκαταστάθηκαν στο Καλό Χωριό (επαρχία Λάρνακας) και στην Αυδήμου (επαρχία Λεμεσού), κι άλλοι σε άλλες περιοχές. Αρκετοί μετανάστευσαν σε διάφορες χώρες όπου είχαν συγγενείς, γιατί πολλοί Γιαλουσίτες βρίσκονται εγκατεστημένοι από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην Αγγλία, στην Αυστραλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου κι είχαν μεταναστεύσει.

Ο οικισμός της Γιαλούσας είναι διεσπαρμένου τύπου, αν και σχετικά συμπαγής στο κέντρο. Ακριβώς από το κέντρο του οικισμού ξεκινά ένα ακτινωτό οδικό δίκτυο προς όλες τις κατευθύνσεις. Το δίκτυο αυτό επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την οικοδόμηση των σπιτιών.

Η Γιαλούσα συνδέεται στα νοτιοδυτικά με τον Άγιο Ανδρόνικο και το Λεονάρισσο, στα ανατολικά με την Αγία Τριάδα, στα νότια με τη Μελάναρκα, στα βορειοανατολικά με το Ριζοκάρπασο και το μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα. Ένας άλλος σκυρόστρωτος, στο μεγαλύτερό του μέρος, δρόμος οδηγεί στη θάλασσα ανατολικά του ακρωτηρίου της Πλακωτής. Άλλα στοιχεία: Περί τα τρία χιλιόμετρα ανατολικά της Γιαλούσας και μέσα στα διοικητικά της όρια βρίσκεται το χωριό Αγία Τριάδα.

Ιστορικά στοιχεία

Η Γιαλούσα εμφανίζεται στους βενετικούς χάρτες με την ονομασία Ialusa. Τόσο ο Τζέφρυ όσο και ο Γκάννις μνημονεύουν ιδιαίτερα τις εκκλησίες και τα ξωκλήσια της Γιαλούσας. Ο Λοΐζος Φιλίππου σημειώνει πως ο ναός της Γιαλούσας ανακαινίστηκε το 1793 χάρη στις ενέργειες του αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα το πρώτο σχολείο στο χωριό ιδρύθηκε το 1862, ο δε δάσκαλος ήταν ταυτόχρονα ιεροψάλτης και μουσικοδιδάσκαλος. Όμως ο Ι.Κ. Περιστιάνης αναφέρει πως μερικοί δάσκαλοι δίδαξαν στο χωριό τα γράμματα και πριν από το 1862.

Ο Γ.Σ. Φραγκούδης (1890) αναφέρεται στο χωριό ως «ἡ Αἰγιαλοῦσα» («παρά τόν αἰγιαλόν εὑρισκομένη») και σημειώνει πως στο χωριό βρίσκονται κατάλοιπα βυζαντινών ναών, πολλά ερείπια και σπήλαια. Αναφέρει επίσης πως «ἡ ἐνταῦθα παραλία ἦτο ἡ Ἀχαιῶν ἀκτή... Ἃπασα ἡ μεταξύ Ἁγίου Ἀνδρονίκου καί Γιαλούσης ὁδός, ἂλλοτε μέν ἐν τῷ μέσῳ λόφων καταφύτων διερχομένη, ἂλλοτε δέ παρά τήν ἀκτήν, εἶναι ἡ ὡραιοτέρα τοῦ Καρπασιοῦ». Εξάλλου ο Αθ. Σακελλάριος εκθειάζει τη θέση και το κλίμα της Γιαλούσας και προσθέτει πως «οἱ κάτοικοι αὐτῆς, ἂνδρες καί γυναῖκες, εἶναι λίαν εὒσωμοι, ἒτι δε εὐπροσήγοροι καί φιλόξενοι». Αναφέρει επίσης πως στα ανατολικά του χωριού βρίσκονται τα ερείπια αρχαίων και μεσαιωνικών οικισμών: «μίαν ὣραν μακράν αὐτῆς πρός ἀνατολάς ὑπάρχουσι τά ἐρείπια τῆς Μαχαιρκώνας, πρός νότον τῆς ὁποίας ἐν τοῖς μεσογείοις περί τήν ἡμίσειαν ὣραν ὑπάρχουσιν ἐπί λόφου ἐρείπια τετραγώνου πύργου, πιθανῶς ἱδρυθέντος ὡς σκοπιᾶς κατά τῶν πειρατῶν καί καταφυγίου ἐν ἀνάγκῃ ἐντός αὐτοῦ τῶν πέριξ οἰκούντων. Ἐπί δέ τοῦ ἀκρωτηρίου Πλακουδίου κάτωθι τῆς Γιαλούσης ὑπάρχουσιν ἐρείπια καί ἑτέρου μικροτέρου τοῦ ἀμέσως ἀνωτέρου ῥηθέντος πύργου».

Τοπων: Γιαλούσα, ονομασία καθαρά ελληνική, που προήλθε από την αρχαιότερη ονομασία Αἰγιαλοῦσα (Αιγιαλία), δηλαδή τοποθεσία κοντά στον αἰγιαλόν (γιαλόν), άρα τοποθεσία παραθαλάσσια.

Αρχαιότητες

Η περιοχή του χωριού Γιαλούσα είναι πλούσια σε αρχαιολογικά κατάλοιπα, πράγμα που αποδεικνύει ότι ήταν όχι μόνο κατοικημένη αλλά και σημαντική κατά την αρχαιότητα. Μεταξύ άλλων, σε παραθαλάσσια τοποθεσία στα βόρεια της ενορίας Αγίας Τριάδας της Γιαλούσας τοποθετείται από τους μελετητές η αρχαία κυπριακή πόλη Αχαιών Ακτή. Στην τοποθεσία αυτή, στο ακρωτήρι Πλακωτή, υφίστανται αρχαία ερείπια που δεικνύουν την ύπαρξη κατά την αρχαιότητα, μιας πόλης. Εδώ, κατά την παράδοση, αποβιβάστηκαν οι πρώτοι Αχαιοί μετανάστες που αποίκησαν την Κύπρο μετά τον Τρωικό πόλεμο. Ακμή πρέπει να είχε γνωρίσει η περιοχή της Γιαλούσας και κατά την Πρωτοχριστιανική περίοδο (5ος - 8ος μ.Χ. αιώνας), όπως προκύπτει από το γεγονός ότι υφίστανται εκεί σημαντικά μνημεία και της περιόδου αυτής. Μεταξύ αυτών, περιλαμβάνεται και η βασιλική της Αγίας Τριάδος, στον χώρο της οποίας είχαν γίνει ανασκαφές από το Τμήμα Αρχαιοτήτων, υπό τη διεύθυνση του Αθ. Παπαγεωργίου κατά την περίοδο 1970 -72.

» Βλέπε λήμμα: Αγία Τριάδα

Η περιοχή φαίνεται ότι είχε υποστεί επιθέσεις και λεηλασίες, καθώς και μεγάλες καταστροφές, κατά την εποχή των αραβικών επιδρομών στα 649 - 962/3 κατά διαστήματα, ιδίως κατά τα μέσα του 8ου και τις αρχές του 10ου αιώνα. Τοπική παράδοση που επιζεί ακόμη και σήμερα, ομιλεί για συγκρούσεις των κατοίκων της περιοχής με Σαρακηνούς επιδρομείς. Επισημαίνεται σχετικά ότι κοντά στο σημερινό χωριό, υπάρχει τοπωνύμιο που φέρει τη χαρακτηριστική ονομασία Μνήματα των Σαρατζ'ηνών.

» Βλέπε λήμμα: Αραβικές επιδρομές

Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 στην Κύπρο και την κατάληψη του βόρειου τμήματος του νησιού, στη Γιαλούσα είχαν παραμείνει αρκετοί εγκλωβισμένοι κάτοικοί της, που αργότερα αναγκάστηκαν, όπως και άλλοι κάτοικοι των χωριών της περιοχής, από τους κατακτητές να εγκαταλείψουν το χωριό και να μεταφερθούν στις ελεγχόμενες από το κράτος περιοχές του νησιού.

Μεταξύ των εκκλησιών της Γιαλούσας αναφέρουμε τη βυζαντινή εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Άλλη εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην αγία Μαρίνα. Κοντά στο χωριό υπάρχει ξωκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία, κτισμένο σε περιοχή με αρχαία κατάλοιπα και τάφους.

Πηγή: