Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο δεύτερος μεγαλύτερος ποταμός της Κύπρου, μήκους 88 περίπου χμ., που πηγάζει από το δάσος Μαχαιρά και χύνεται στον κόλπο Αμμοχώστου. Από το υψόμετρο των 1.423 μ. στις πηγές, μέχρι την επιφάνεια της θάλασσας στις εκβολές, εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων, εδαφών και καλλιεργειών. Ο Γιαλιάς διασχίζει διαβάσες, λάβες, κρητίδες, μάργες, μαργαϊκές κρητίδες και πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις. Εξάλλου τα είδη των εδαφών που αναπτύχθηκαν πάνω στα πετρώματα της διαδρομής είναι τα πυριτιούχα, τα φαιοχώματα, τα ασβεστούχα, οι ερυθρογαίες και τα προσχωσιγενή.

Η βροχόπτωση που δέχεται ο Γιαλιάς ξεπερνά τα 800 χιλιοστόμετρα στις πηγές, μειώνεται στα 500 κάπου κοντά στους Καπέδες, στα 375 κοντά στο Δάλι και στα 315 κοντά στην Άσσια, για να αυξηθεί στα 350 προτού χυθεί στον κόλπο της Αμμοχώστου.

Η χρήση γης κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού ποικίλει από κωνοφόρα δέντρα και χαμηλή δασική θαμνώδη βλάστηση μέχρι σιτηρά, εσπεριδοειδή, λαχανικά και οπωροφόρα. Οι κυριότερες αρδευόμενες εκτάσεις απαντώνται μεταξύ Νήσου και Πυροΐου. Αξιοσημείωτες είναι και οι γεωγραφικές περιφέρειες που διασχίζει ο ποταμός: Η δασώδης ορεινή περιφέρεια Τροόδους (Μαχαιρά), οι ανατολικοί πρόποδες του Τροόδους, η ανατολική περιφέρεια των κρητιδικών ασβεστόλιθων, η αρδευόμενη κεντρική κοιλάδα Γιαλιά και η Μεσαορία.

Επειδή ο ποταμός είναι σχετικά μεγάλος σε μήκος (πηγάζει από ορεινή περιοχή, κυλά πάνω σε ποικίλης ανθεκτικότητας πετρώματα και δέχεται, τουλάχιστον στις πηγές του, μια σχετικά ψηλή βροχόπτωση), παρατηρούνται κατά μήκος της κύριας κοιλάδας του και του υδρογραφικού του δικτύου ποικίλα γεωμορφολογικά φαινόμενα των υδατίνων ρευμάτων .

Κοντά στις πηγές του, ιδιαίτερα ανατολικά των Κιονιών, βρίσκονται τα κυριότερα  χαρακτηριστικά  του  σταδίου   νεότητας του ποταμού. Λόγω του ανάγλυφου και του ύψους η δραστηριότητα του νερού, ιδιαίτερα πάνω στις απότομες πλαγιές, είναι πολύ ενεργός. Το τοπίο χαρακτηρίζεται από βουνοκορφές, απότομες πλαγιές και βαθιές κοιλάδες. Η διάβρωση είναι έντονη στην κοίτη του ποταμού, ενώ από τις βουνοπλαγιές δημιουργούνται ολισθήσεις. Ακόμη αποσπώνται από τα τοιχώματα βραχώδη τμήματα και με τον τρόπο αυτό απογυμνώνεται το πέτρωμα. Ιδιαίτερα στην περιοχή των Κιονιών και του Προφήτη Ηλία, που το ποτάμιο σύστημα είναι δενδροειδούς τύπου, υπάρχουν αρκετοί χείμαρροι. Οι χείμαρροι αυτοί λόγω της σχετικά ψηλής βροχόπτωσης του χειμώνα και της μεγάλης κλίσης είναι ορμητικοί, πράγμα που επιταχύνει τη διάβρωση. Κατά μήκος της κοίτης των πολυάριθμων χειμάρρων υπάρχουν αρκετοί ογκόλιθοι και πολλά άλλα μικρότερα υλικά που αποσπάσθηκαν από τις πλευρές.

Σε χαμηλότερο υψόμετρο ιδιαίτερα κοντά στο Δάλι και το Πέρα Χωριό (Νήσου) συναντώνται τα χαρακτηριστικά του σταδίου ωριμότητας. Οι πλαγιές δεν είναι απότομες, οι κορυφές αποστρογγυλώθηκαν, η κοιλάδα έχει εκβαθυνθεί και δημιουργήθηκαν προσχώσεις.

Ανατολικότερα προς τη θάλασσα απαντάται το στάδιο γήρατος που χαρακτηρίζεται από ελάχιστη κλίση και μαιάνδρους. Οι ποικίλοι μικροί και μεγάλοι μαίανδροι οφείλονται σε κάποιο εμπόδιο που ο ποταμός είναι ανίκανος να μεταπηδήσει.

Ανατολικά του Δαλιού σε αρκετές περιοχές έχει αποτεθεί υλικό του ρεύματος λόγω της μικρής ταχύτητας του νερού. Έτσι έχουν  δημιουργηθεί αναχώματα άμμων, λάσπης ή κροκάλων. Σε άλλες περιπτώσεις όταν ο ποταμός ήταν φορτωμένος με ιζήματα, κατά την εποχή της πλημμύρας, ανυψωνόταν πάνω από την κοίτη του και εκτεινόταν σε μικρή απόσταση στην πεδιάδα της Μεσαορίας. Έτσι με την απώλεια της ταχύτητάς του είχε αποθέσει κατά μήκος της όχθης του μέρος του φορτίου του. Αξίζει να αναφερθεί πως το τοπίο της Άσσιας, για παράδειγμα, διαμορφώθηκε από τις προσχώσεις του Γιαλιά. Τα λεπτόκοκκα υλικά που μετέφερε ο Γιαλιάς για αιώνες, ιδιαίτερα καθώς πλημμύριζε, εναποθέτονταν στις καμπίσιες εκτάσεις γύρω από την Άσσια. Χαρακτηριστικά η εκκλησία της Παναγίας της Θεοτόκου στην ΄Ασσια βρίσκεται τώρα 3 μ. κάτω από την επιφάνεια της παρακείμενης γης. Η ανύψωση των ιζημάτων έγινε στα τελευταία 800 περίπου χρόνια.

Στις αρχές του 20ού αιώνα αυτού είχε κατασκευαστεί πάνω στο Γιαλιά το χωμάτινο φράγμα των Κουκλιών, χωρητικότητας 4.545.000 μ³. Το φράγμα αυτό είναι το πρώτο που κατασκευάστηκε στην Κύπρο. Εξάλλου πάνω στον Κουτσό, παραπόταμο του Γιαλιά, κατασκευάστηκαν δυο λιθόκτιστα φράγματα στην περιοχή του χωριού Λυθροδόντας, σκοπός των οποίων ήταν η άρδευση έκτασης γης 33,5 εκταρίων (250 σκαλών) για την καλλιέργεια λαχανικών. Τα δυο φράγματα είναι γνωστά σαν κάτω φράγμα Λυθροδόντα (έργο του 1945) και πάνω φράγμα Λυθροδόντα (έργο του 1952) και έχουν χωρητικότητα 32.000 μ³ το καθένα.