Γεωγραφία
Όλα τα περί Κύπρου γεωγραφικά θέματα περιέχονται στη Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια ως αυτοτελή λήμματα (όπως όρη - οροσειρές, ποταμοί, αρκάτζ'ια, Αμπελοχώρια, Κρασοχώρια, Κοκκινοχώρια, ακτές, ακρωτήρια κλπ.). Επίσης γεωγραφικά στοιχεία παρατίθενται ξεχωριστά για κάθε επαρχία της Κύπρου, για κάθε πόλη, για κάθε χωριό, για κάθε ποταμό. Τέλος, τα γενικά περί Κύπρου γεωγραφικά στοιχεία περιέχονται στο λήμμα Κύπρος. Στο άρθρο που ακολουθεί, η γεωγραφία εξετάζεται ως επιστήμη, σε σχέση πάντα προς την Κύπρο.
Ορισμός: Δόθηκαν πολλοί ορισμοί στη γεωγραφία, όπως «η επιστήμη του χώρου», «η επιστήμη των κατανομών», «η επιστήμη της συσχέτισης και αλληλοεπίδρασης ανθρώπου - περιβάλλοντος», «η επιστήμη του τοπίου ή του περιβάλλοντος», κλπ. Ένας άλλος ορισμός που ταιριάζει στις σύγχρονες αντιλήψεις είναι: «Γεωγραφία είναι η επιστήμη που μελετά διαχρονικά τη μορφή της επιφάνειας της Γης καθώς και τα αίτια που τη διαμορφώνουν».
Οποιοσδήποτε από τους ορισμούς αυτούς, δικαιώνει την περιεκτική προσέγγιση που ακολουθήθηκε σ' όλα τα γεωγραφικά λήμματα της Μεγάλης Κυπριακής Εγκυκλοπαίδειας.
Σχολές γεωγραφίας: Οι κυριότερες σχολές γεωγραφίας που δημιουργήθηκαν στα τελευταία 150 χρόνια, ιδιαίτερα στη Δ. Ευρώπη και τη Β. Αμερική και οι οποίες σε μικρό ή μεγάλο βαθμό επηρέασαν την κυπριακή γεωγραφία, είναι οι ακόλουθες:
1. Ντετερμινισμός (θεωρία της αιτιοκρατίας ή θεωρία της φυσικογεωγραφικής προσδιοριστίας).
2. Ποσσιπιλισμός (θεωρία της δυνητικοκρατίας ή της φυσικογεωγραφικής δυνητικοκρατίας).
3. Συγκρατημένος ντετερμινισμός (συγκρατημένη αιτιοκρατία ή συγκρατημένη φυσικογεωγραφική προσδιοριστία).
4. Προπαπιλισμός (θεωρία της πιθανοκρατίας)
5. Περιοχική Γεωγραφία
6. Χωρολογική ανάλυση
7. Ποσοτική Γεωγραφία
8. Θετικισμός ή ποζιτιβισμός
9. Γεωγραφία της συμπεριφοράς
10. Μαρξιστική Γεωγραφία
11. Ριζοσπαστική Γεωγραφία
12. Ευημεριστική Γεωγραφία
13. Ουμανιστική Γεωγραφία
14. Γεωγραφία Ανάλυσης Συστημάτων
15. Φιλελεύθερη Γεωγραφία
16. Ιδεαλισμός
17. Φαινομενολογική Γεωγραφία.
Η Κυπριακή Γεωγραφία, με βάση τα έντυπα που κυκλοφόρησαν, επηρεάστηκε κυρίως από την Περιοχική Γεωγραφία, την Ποσοτική Γεωγραφία, τη Γεωγραφία της Συμπεριφοράς, τη Χωρολογική Ανάλυση και την Ουμανιστική Γεωγραφία. Σε ολιγοσέλιδα γεωγραφικά κείμενα που δημοσιεύτηκαν στον ημερήσιο τύπο ή στα διάφορα κυπριακά περιοδικά συναντά ένας κι επιδράσεις από ποικίλες άλλες σχολές. Το βιβλίο του Richard Patrick για την Κύπρο με τίτλο Political Geography and the Cyprus Conflict, 1963- 1971, είναι καθαρό δείγμα Γεωγραφίας Ανάλυσης Συστημάτων.
ΥΠΟΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
Α. ΦΥΣΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
Οι κυριότερες υποδιαιρέσεις της φυσικής γεωγραφίας είναι:
(α) Γεωμορφολογία: Είναι η υποδιαίρεση της γεωγραφίας που περιγράφει και μελετά την προέλευση και τη συστηματική εξέλιξη των μορφωμάτων της επιφάνειας της Γης. Στην αρχή οι γεωγράφοι ακολούθησαν μια εμπειρική προσέγγιση κι απλώς περιέγραφαν τους ποικίλους σχηματισμούς της επιφάνειας της Γης λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθος, το σχήμα, την κλίση κλπ. Αργότερα επεκράτησε η γενετική προσέγγιση και παράγοντες όπως η δομή των πετρωμάτων, οι φορείς που διαμορφώνουν τους σχηματισμούς καθώς και το στάδιο εξέλιξης, άρχισαν να κυριαρχούν στις γεωμορφολογικές μελέτες, όπου αναπόφευκτα συναντώνται η γεωγραφία και η γεωλογία.
Οι κυριότερες γεωμορφολογικές μελέτες στην Κύπρο έγιναν από το Γάλλο De Vaumas και δημοσιεύτηκαν στις Εκθέσεις του Τμήματος Γεωλογικής Επισκοπήσεως στις χρονιές 1958,1960 και 1961. Μικρότερη προσφορά στη γεωμορφολογία της Κύπρου βρίσκεται στα Memoirs και τα Bulletins του Τμήματος Γεωλογικής Επισκοπήσεως. Εξάλλου στους τόμους της Μεγάλης Κυπριακής Εγκυκλοπαίδειας εξετάζονται γεωμορφολογικά φαινόμενα τόσο κατά χωριό όσο και κατά γεωγραφική περιφέρεια ή επαρχία.
(β) Εδαφογεωγραφία: Ασχολείται με την κατανομή των εδαφών στο γήινο χώρο. Το είδος του εδάφους στο γεωγραφικό χώρο έχει άμεση σχέση με το κλίμα, το πέτρωμα, το ανάγλυφο, τη βλάστηση και το χρόνο. Ορισμένα εδάφη είναι το δημιούργημα δυο ή περισσοτέρων παραγόντων. Για παράδειγμα, τα γνωστά εδάφη της Κύπρου τέρα ρόζα είναι στην ουσία το δημιούργημα του ασβεστολιθικού πετρώματος και του μεσογειακού κλίματος. Τα προσχωσιγενή εδάφη κατά μήκος της κοίτης των ποταμών, ανώριμα όπως είναι, οφείλονται στο χρόνο ή καλύτερα στην έλλειψη του χρόνου. Έχει παρατηρηθεί πως με την πάροδο του χρόνου σημειώνονται αλλαγές στα εδάφη, στοιχεία που μαρτυρούν το δυναμικό χαρακτήρα των εδαφών. Εξάλλου ο άνθρωπος με τις παρεμβάσεις του ευνοεί ή εμποδίζει τη φυσική εξέλιξη του εδάφους.
Το έδαφος είναι χρήσιμο για τη διατροφή του ανθρώπου, παρέχει πρώτες ύλες, πάνω του δημιουργούνται οικισμοί, εγκαθίστανται χερσαίες συγκοινωνίες και ποικίλες άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Από πολύ νωρίς επίσης διαπιστώθηκε πως οι εδαφολογικοί χάρτες είναι αναγκαίοι, μια και τα διάφορα φυτά προτιμούν ειδικούς τύπους εδαφών. Πολλοί επιστήμονες με βάση τους εδαφολογικούς χάρτες μελετούν την οικιστική ανάπτυξη ή το οδικό δίκτυο. Η γνώση του είδους του εδάφους και η κατανομή του βοηθούν στην ορθολογιστική σχεδίαση ενός αγροτικού προγράμματος καθώς και την εφαρμογή μιας υγιούς αγροτικής πολιτικής. Με άλλα λόγια η εδαφολογία έχει να διαδραματίσει ρόλο ανθρωπιστικό γιατί στην τελευταία ανάλυση επιδιώκει να αυξήσει το εθνικό εισόδημα. Είναι μέσα σ' αυτά τα πλαίσια που κινείται η εδαφογεωγραφία.
Στην Κύπρο μέχρι τώρα δεν έγιναν ειδικές εδαφογεωγραφικές μελέτες per se. Όμως έγιναν αρκετές μελέτες κυρίως για γεωργικούς σκοπούς και ως μέρος ευρύτερης μελέτης για ποικίλα αρδευτικά και άλλα αναπτυξιακά σχέδια, από τον ειδικό κλάδο του Τμήματος Γεωργίας του υπουργείου Γεωργίας και Φυσικών Πόρων.
Αξιοσημείωτοι είναι δυο εδαφολογικοί χάρτες που ετοιμάστηκαν για τα εδάφη της Κύπρου. Ο πρώτος, Reconnaissance Soil Map of Cyprus από τους C. Soteriades & G. Grivas (1961), κλίμακας 1:125.000, υποδιαιρεί την Κύπρο σε δώδεκα ομάδες εδαφών που απεικονίζονται με διαφορετικά χρώματα. Αυτό το σύστημα ταξινόμησης των κυπριακών εδαφών βασίστηκε κυρίως στα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά τους, όπως είναι η υφή, το χρώμα, η περιεκτικότητα σε ανθρακικό ασβέστιο, σε χλωριούχο νάτριο, η αλκαλικότητα, το βάθος κλπ. Το 1970 εκδόθηκε από τους ίδιους εδαφολόγους άλλος χάρτης με τον τίτλο General Soil Map of Cyprus, κλίμακας 1.200.000 που υιοθέτησε το σύστημα ταξινόμησης εδαφών της FAO. Ο χάρτης χρησίμευσε σαν βάση για την περίληψη της Κύπρου στους εδαφολογικούς χάρτες της Ευρώπης και του Κόσμου. Το σύστημα τούτο πλεονεκτεί έναντι του προηγουμένου, αν και είναι δυσκολοκατανόητο από το ευρύ κοινό. Εκτός από τα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά λαμβάνει υπόψη και το βαθμό εξέλιξης του εδάφους.
(γ) Κλιματογεωγραφία: Μελετά τα κλίματα και τις επιδράσεις τους πάνω στην επιφάνεια της Γης. Περιγράφει και αναλύει τις κλιματικές περιοχές ή ζώνες, εξετάζει τις κλιματικές αλλαγές και ιδιαίτερα καταπιάνεται με τις επιπτώσεις του κλίματος πάνω στο περιβάλλον.
Κλίμα έχει οριστεί ως το σύνολο των μετεωρολογικών φαινομένων και συνθηκών μιας μακροχρόνιας περιόδου που προσδιορίζουν την όλη κατάσταση της ατμόσφαιρας μιας δεδομένης περιοχής. Οι όροι κλιματολογία και μετεωρολογία είναι συγγενείς και συχνά συγχέονται, για τον γεωγράφο όμως σπουδαιότητα έχει η κλιματολογία που είναι μάλλον ταυτισμένη με τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα συγκεκριμένης περιοχής. Τα στοιχεία που αποτελούν το κλίμα είναι η θερμοκρασία, το ψύχος, η σχετική υγρασία, η εξάτμιση, οι άνεμοι, η διάρκεια της ηλιοφάνειας, η βροχόπτωση, το χαλάζι, η χιονόπτωση, η ομίχλη, ο παγετός, τα νέφη, η δρόσος κλπ. Στο χαρακτηρισμό του κλίματος μιας περιοχής συμβάλλουν διάφοροι παράγοντες καθαρά τοπικοί. Στην περίπτωση της Κύπρου το κλίμα της επηρεάζεται βασικά από:
(α) την απόστασή της από τον Ατλαντικό ωκεανό
(β) τις ηπειρωτικές γήινες μάζες που την περιβάλλουν
(γ) τον νησιωτικό της χαρακτήρα
(δ) το ανάγλυφο του εδάφους
(ε) το γεωγραφικό πλάτος και
(στ) τη Μεσόγειο θάλασσα.
Εξίσου σημαντικό ρόλο στην κλιματογεωγραφία, ιδιαίτερα όσον αφορά το είδος της βροχής, διαδραματίζει η θέση μιας μικρής ή μεγάλης περιοχής. (Στην περίπτωση της Κύπρου κυκλωνική βροχή, ορογραφική βροχή, βροχή από ανοδική μεταφορά).
Στην Κύπρο οι κυριότερες μετεωρολογικές και κλιματολογικές μελέτες έγιναν από την Υπηρεσία Μετεωρολογίας του υπουργείου Γεωργίας και Φυσικών Πόρων.
(δ) Υδρογεωγραφία: Ασχολείται με τη μελέτη, την κατανομή και τη χαρτογράφηση των περιοχών της Γης που καλύπτονται με νερά. Περιλαμβάνει τόσο τα γλυκά νερά (επίγεια και υπόγεια) όσο και τα θαλάσσια. Ο κλάδος της υδρογεωγραφίας που μελετά τα νερά της ξηράς ονομάζεται υδρολογία, ενώ ο κλάδος που μελετά τα νερά της θάλασσας είναι γνωστός ως ωκεανογραφία:
(Ι) ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ: Είναι η επιστήμη που μελετά τόσο τα νερά σε σχέση με τους ποταμούς, τις λίμνες, τα πηγάδια και τους παγετώνες όσο και τη χρήση, τον έλεγχο και τη διατήρησή τους. Σε παγκόσμια κλίμακα οι υδρογεωγράφοι ασχολούνται είτε στο πρακτικό πεδίο είτε στην έρευνα με τα ακόλουθα θέματα:
(1) ανομβρία,
(2) πλημμύρες,
(3) προβλήματα νερού στις ερημικές και ημιτροπικές περιοχές,
(4) ποιότητα νερού,
(5) ρύπανση νερών
(6) κοινωνικο - οικονομικές επιπτώσεις της διαχείρισης νερών,
(7) επιπτώσεις της παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας κλπ.
Στην Κύπρο η υδρολογία καταπιάνεται με τα επιφανειακά νερά (ποταμοί, χείμαρροι, πηγές, λίμνες, φράγματα κλπ.) και τα υπόγεια νερά (υδροφόρα στρώματα, λαούμια, διατρήσεις κλπ).
Δεν υπάρχουν στην Κύπρο υδρογεωγράφοι per se, όμως σημαντική εργασία διενεργείται από άλλους επιστήμονες, κυρίως υδρολόγους ή υδρογεωλόγους, που οι μελέτες τους είναι χρήσιμες για τους γεωγράφους.
(II) ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΑ: Επεκράτησε των όρων «θαλασσογραφία» και «ωκεανολογία» και ασχολείται σήμερα, μεταξύ άλλων, με την υποβρύχια μορφολογία, τα θαλάσσια ιζήματα, τη χημική σύνθεση των θαλασσίων υδάτων, τις κινήσεις της θάλασσας (κύματα, ρεύματα, παλίρροιες), τις κλιματολογικές επιδράσεις που ασκούν οι θαλάσσιες μάζες, τη χλωρίδα και πανίδα της θάλασσας κλπ. Στην Κύπρο δεν υπάρχουν ειδικοί γεωγράφοι ωκεανογράφοι, τα δε λίγα σχετικά έντυπα γράφτηκαν κυρίως από την Υπηρεσία Αλιείας του υπουργείου Γεωργίας και Φυσικών Πόρων,
(ε) Βιογεωγραφία: Είναι ο κλάδος της Φυσικής Γεωγραφίας που μελετά την κατανομή της χλωρίδας και της πανίδας, υποδιαιρείται δε στη ζωογεωγραφία και τη φυτογεωγραφία.
(Ι) ΖΩΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Μελετά την άγρια αλλά και την ήμερη πανίδα, την ένυδρη αλλά και τη χερσαία. Εξετάζοντας την κατανομή της πανίδας στο γεωγραφικό χώρο ο ζωογεωγράφος μελετά ταυτόχρονα και τους παράγοντες της φυσικής ανάπτυξής της. Ο ζωογεωγράφος μελετά τη χλωρίδα, το κλίμα, το ανάγλυφο, την υδρολογία, ακόμη και την ύπαρξη μικρότερης πανίδας που απαιτείται για τη διατροφή μεγαλύτερων ζώων τόσο της ξηράς όσο και της θάλασσας. Ακόμη η ιστορική ζωογεωγραφία είναι αναπόσπαστο μέρος των μελετών του ζωογεωγράφου.
Τα σχετικά με τη ζωογεωγραφία έντυπα που γράφτηκαν στην Κύπρο είναι η «Καταγραφή Αιγοπροβάτων», η «Καταγραφή Πουλερικών», η «Επισκόπηση Αγελαδοτροφίας», η «Επισκόπηση Χοιροτροφίας» και η «Επισκόπηση Ονοτροφίας» που ανανεώνονται κατά σύντομα χρονικά διαστήματα. Επίσης ετοιμάστηκαν διάφορα έντυπα για τα πουλιά, τα έντομα και ακάρεα, τα ψάρια κλπ. Εξάλλου διάφοροι ιστορικοί κι άλλοι περιηγητές δίνουν ορισμένες πληροφορίες για την ιστορική ζωογεωγραφία (αρχιμανδρίτης Κυπριανός, Mariti, de Mas Latrie, Jan Hasisteinsky, Oldrich Prefat, Ε. Φραγκούδης, M.L. Gaudry κλπ.). Ακόμη και ο Αριστοτέλης και ο Σουΐδας αναφέρονται σε πτυχές της κυπριακής ζωογεωγραφίας.
(II) ΦΥΤΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Μελετά την κατανομή των φυτικών ειδών (ποωδών, θαμνωδών και δεντρωδών) πάνω στην επιφάνεια της Γης καθώς και τα αίτια της γεωγραφικής κατανομής τους. Ιδιαίτερα μελετά τους πολυάριθμους παράγοντες που επηρεάζουν την κατανομή των φυτικών ενώσεων, όπως είναι η θερμοκρασία, η βροχόπτωση, η υγρασία, το φως, η εξάτμιση, οι άνεμοι, το έδαφος και η κλίση του, η γεωλογία, η ανθρώπινη δραστηριότητα κλπ.
Ο άνθρωπος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα φυτά γιατί του παρέχουν ενδυμασία, τρόφιμα, καύσιμα, πρώτες ύλες για τη βιομηχανία, φάρμακα, χαρτί κλπ. Ακόμη και το ίδιο το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει ο άνθρωπος διαμορφώνεται από τη φυτική βλάστηση.
Αν και δεν γράφτηκαν ειδικά βιβλία για τη φυτογεωγραφία της Κύπρου, ωστόσο μερικοί αναφέρθηκαν σε σημαντικές πτυχές του θέματος. Οι κυριότεροι που έγραψαν για φυτογεωγραφικά θέματα είναι οι M.L. Gaudry, de Mas Latrie, Estienne de Lusignan, ο Νορβηγός Jens Holmboe, η Esther Chapman, ο Δ. Χριστοδούλου,ο Α. Πανάρετος, ο R.D. Meikle κλπ. Χρήσιμα ιστορικοφυτογεωγραφικά στοιχεία βρίσκονται στα έργα του Στράβωνος, του Θεοφράστου, του Διοσκουρίδη, του Γαληνού, του Αθήναιου και άλλων κλασσικών συγγραφέων.
Β. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
Οι κυριότερες υποδιαιρέσεις της ανθρωπογεωγραφίας είναι:
(α) Πολιτική γεωγραφία: Ασχολείται με τις κατανομές στο χώρο φαινομένων πολιτικού χαρακτήρα. Τα κυριότερα θέματα τα οποία μελετά είναι: τα σύνορα κρατών καθώς και τα διοικητικά όρια επαρχιών, πόλεων, κλπ., οι κατηγορίες κρατών (ενιαία, ομόσπονδα), τα εκλογικά συστήματα ιδιαίτερα όταν διέπονται από γεωγραφικούς παράγοντες, οι διχοτομήσεις και αποσχίσεις κρατών, οι ενσωματώσεις μικρών κρατών σε μεγαλύτερα, οι διεθνείς οργανισμοί κλπ.
Αν και δεν ετοιμάστηκε ακόμη ειδική πολιτική γεωγραφία της Κύπρου, εντούτοις γράφτηκαν πολλά σχετικά έντυπα τόσο από γεωγράφους όσο και από μη γεωγράφους για την Κύπρο. Επίσης δημοσιεύτηκαν στο εξωτερικό ποικίλα κείμενα πολιτικο - γεωγραφικού περιεχομένου. Υπολογίζεται πως μεταξύ 1950 και 1985 κυκλοφόρησαν κάπου 250 έντυπα που λίγο ή πολύ περιέχουν αναφορές για την πολιτική γεωγραφία της Κύπρου.
(β) Ιστορική γεωγραφία: Στοχεύει στην αναπαράσταση και ερμηνεία του τοπίου μιας εποχής που πέρασε. Ιδιαίτερα όμως εξετάζει τις κοινωνικές, τις οικονομικές, τις πολιτιστικές και τις πολιτικές απόψεις του χώρου.
Οι πηγές του ιστορικο - γεωγράφου είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα τοπωνύμια, οι στατιστικοί πίνακες, τα ταξιδιωτικά κείμενα, οι χάρτες, τα ποικίλα ιστορικά γεωγραφικά και άλλα τοπογραφικά έντυπα κ.ο.κ.
Αν και δεν έγινε σοβαρή και εκτεταμένη ιστορικο- γεωγραφική έρευνα για την Κύπρο, ωστόσο γράφτηκαν μερικά ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα και υπάρχουν αρκετές πηγές για την ανάληψη σοβαρής εργασίας για την ιστορική γεωγραφία της Κύπρου.
(γ) Κοινωνική γεωγραφία: Μελετά την κατανομή των κοινωνικών φαινομένων στο χώρο. Όμως τα κοινωνικά φαινόμενα δεν εξετάζονται μεμονωμένα αλλά σε συνάρτηση μ' ολόκληρο το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον.
Δεν γράφτηκε ακόμη η κοινωνική γεωγραφία της Κύπρου ούτε και έγινε σε βάθος περιγραφή και ανάλυση όλων των πτυχών της κοινωνικής γεωγραφίας. Ωστόσο γράφτηκαν μερικά κείμενα, ιδιαίτερα από κοινωνιολόγους και οικονομολόγους.
(δ) Οικονομική γεωγραφία: Μελετά τις κατανομές των οικονομικών γεγονότων στο χώρο. Μια όμως και οι οικονομικές δραστηριότητες του ανθρώπου σε συνάρτηση με το γήινο χώρο είναι το κύριο αντικείμενο της οικονομικής γεωγραφίας, είναι έκδηλο πως η υποδιαίρεση αυτή της ανθρωπογεωγραφίας κινείται μεταξύ γεωγραφικής επιστήμης από τη μια και οικονομικής επιστήμης από την άλλη.
Στην Κύπρο δεν καλλιεργήθηκε συστηματικά η σημαντική αυτή υποδιαίρεση της γεωγραφίας, κυρίως λόγω απουσίας οικονομικών γεωγράφων per se. Ούτε κι έχει γραφτεί μέχρι τώρα η οικονομική γεωγραφία της Κύπρου. Όμως σκόρπια κεφάλαια που να αναφέρονται στην οικονομική γεωγραφία της Κύπρου δημοσιεύτηκαν σε διάφορα έντυπα.
Οι διάφορες υποδιαιρέσεις της οικονομικής γεωγραφίας είναι οι ακόλουθες:
(I) ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Ασχολείται με τη γεωγραφική κατανομή του τουρισμού. Μια και το αντικείμενο της γεωγραφικής επιστήμης στην ουσία είναι ο χώρος, επόμενο είναι η τουριστική γεωγραφία να καταπιάνεται κυρίως με τις πτυχές του περιηγητισμού που σχετίζονται άμεσα με το χώρο.
Ίσως η πιο σοβαρή εργασία που έγινε και δημοσιεύτηκε μέχρι τώρα για την Κύπρο είναι η μελέτη Cyprus Study of Tourist Development που ετοιμάστηκε το 1962 με συνεργασία της γαλλικής και της κυπριακής κυβέρνησης και εκδόθηκε από τη Societe Centrale pour L' Equipment du Territoire Cooperation.
(ΙΙ) ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Μελετά την κατανομή των βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα υποδιαίρεση, γιατί η βιομηχανία όχι μόνο δημιουργεί ένα ιδιότυπο περιβάλλον στο χώρο όπου εγκαθίσταται, αλλά επηρεάζει και άλλες πτυχές της γεωγραφίας όπως είναι ο πληθυσμός, το οδικό δίκτυο, η εργοδότηση, η διακίνηση, το εμπόριο κλπ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως έχει ο χώρος εγκατάστασης του δευτερογενούς αυτού τομέα της οικονομίας, που σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τον τύπο της βιομηχανίας.
Δεν γράφτηκε ακόμη η βιομηχανική γεωγραφία της Κύπρου.
(III) ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Ασχολείται με τον γεωργικό κλήρο, τη χρήση γης, τις αρδευόμενες και ξηρικές καλλιέργειες, τη γεωργο-κτηνοτροφική παραγωγή, τη μηχανοποίηση της γεωργίας, τον αγροτικό πληθυσμό, την εμπορία των γεωργικών προϊόντων, τις αγροτικές μεταρρυθμίσεις κλπ. Ιδιαίτερα όμως τη γεωργική γεωγραφία ενδιαφέρει η χωρική κατανομή των γεωργικών φαινομένων.
Στην Κύπρο η γεωργική γεωγραφία είναι ίσως η υποδιαίρεση της γεωγραφίας που αναπτύχθηκε σε πολύ προχωρημένο βαθμό. Αυτό κυρίως οφείλεται σ' ένα αριθμό γεωγράφων που εργοδοτούνται σε διάφορα αναπτυξιακά σχέδια και η συμβολή τους υπήρξε ουσιώδης τόσο στο θεωρητικό όσο και στο πρακτικό πεδίο.
Από συγγραφικής πλευράς η γεωργική γεωγραφία στην Κύπρο έχει στο ενεργητικό της βιβλία και μονογραφίες όπως του B.J. Surridge, A Survey of Rural Life in Cyprus (1930) και του Ν.P. Lanitis, Rural Indebtedness and Agricultural Cooperation in Cyprus (1944), που οι συγγραφείς τους αν και όχι γεωγράφοι εντούτοις χειρίστηκαν τα θέματά τους με τέτοιο τρόπο ώστε να καλύπτονται σημαντικές γεωγραφικές πτυχές της γεωργικής γεωγραφίας.
Άλλες εκδόσεις της γεωργικής γεωγραφίας είναι εκείνες του D. Christodoulou, The Evolution of the Rural Land Use Pattern in Cyprus (1959), και εκείνες του G. Karouzis, Land Ownership in Cyprus, Past and Present (1977) και Report on Aspects of Land Tenure in Cyprus (1980).
(IV) ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΩΝ: Μελετά τις χερσαίες, θαλάσσιες και εναέριες συγκοινωνίες.
Αν και στην Κύπρο δεν γράφτηκε ειδικό ενιαίο έντυπο για όλες τις μορφές συγκοινωνιών, ωστόσο υπάρχουν διάφορες σκόρπιες μελέτες καθώς και οι ετήσιες εκθέσεις του Τμήματος Δημοσίων Έργων όπου περιέχονται στοιχεία των συγκοινωνιών της Κύπρου.
(V) ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ: Είναι η υποδιαίρεση της οικονομικής γεωγραφίας που μελετά το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο.
(ε) Πληθυσμιακή γεωγραφία: Είναι η υποδιαίρεση της ανθρωπογεωγραφίας που μελετά διαχρονικά τα πληθυσμιακά φαινόμενα στην επιφάνεια της γης. Πολύ συχνά όμως ορίζεται και ως η υποδιαίρεση που εξετάζει «τις πληθυσμιακές διαφοροποιήσεις στο χώρο».
Αν και στην Κύπρο δεν γράφτηκε ακόμη ειδικό εγχειρίδιο για την πληθυσμιακή γεωγραφία, ωστόσο διάφορα κείμενα δημοσιεύτηκαν στα Γεωγραφικά χρονικά και σε διάφορα άλλα έντυπα. Μερικά άλλα δημογραφικά στοιχεία περιλαμβάνονται στις Δημογραφικές Εκθέσεις, χωρίς όμως να έχουν αναλυθεί σε συσχετισμό με τον κυπριακό χώρο.
(στ) Γεωγραφία οικισμών ή οικιστική γεωγραφία: Είναι η υποδιαίρεση που μελετά τόσο τους αγροτικούς όσο και τους αστικούς οικισμούς.
(Ι) ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ: Μπορούν να αποτελούνται από ένα αγροτόσπιτο ή ένα μεγάλο κεφαλοχώρι. Συνήθως το μεγαλύτερο εισόδημα ενός χωριού ή ενός αγροτικού οικισμού προέρχεται από τη γεωργία ή τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας. Οι αγροτικοί οικισμοί μελετώνται σε συνάρτηση με την αγροτική γη γύρω τους. Η γεωγραφία των αγροτικών οικισμών μελετά τον τύπο του οικισμού, τη μορφή του, τη λειτουργικότητά του, τη σχέση του με το περιβάλλον και ιδιαίτερα το τοπικό πέτρωμα, το είδος των σπιτιών που κτίζονται σ' αυτό κλπ. Στην Κύπρο, οι αγροτικοί οικισμοί διακρίνονται σε οικισμούς με πυκνή δόμηση, με αραιή δόμηση, σε σχεδιασμένους, σε μεμονωμένες κατοικίες (αγρεπαύλεις), σε προσφυγικούς οικισμούς κλπ. Επίσης οι αγροτικοί οικισμοί της Κύπρου μπορεί να είναι γεωργικοί, τουριστικοί, μεταλλευτικοί, εκκλησιαστικοί, στρατιωτικοί, υλοτομικοί, αρχαιολογικοί κλπ. Ακόμη η γεωγραφία των αγροτικών οικισμών στην Κύπρο μελετά την προσαρμογή των χωριών στο φυσικό περιβάλλον, ιδιαίτερα τις κλιματολογικές, μορφολογικές καθώς και τις γεωλογικές συνθήκες μιας περιοχής.
(II) ΑΣΤΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ: Μπορεί να είναι πολύ μικρές πόλεις ή μεγαλουπόλεις. Συχνά αναφέρεται πως η λέξη «πολιτισμός» προέρχεται από τον όρο «πόλη» κι αυτό υπογραμμίζεται για να καταδειχθεί πως η πόλη υπήρξε η εστία του γενικού και οικονομικού πολιτισμού. Η σημασία της πόλης είναι ουσιώδης γιατί υπήρξε εστία δυναμικών μεταβολών, επινοήσεων της διανόησης και γενικά του πνεύματος, εστία επιχειρήσεων και κέντρων αναπτύξεως της τεχνικής και της προόδου της βιομηχανίας, κόμβος συγκοινωνιών του εμπορίου, κέντρο χρηματοδοτικό και τραπεζικό, εστία συγκέντρωσης και ανάπτυξης του πληθυσμού κλπ.
Η γεωγραφία των αστικών οικισμών μελετά την κατανομή των πόλεων, τους παράγοντες που επηρέασαν τη θέση και τοποθεσία τους, την ιστορική τους εξέλιξη, το ειδικό περιβάλλον που δημιουργείται, τα είδη των πόλεων, τη μορφολογία τους, τις περιοχές στις οποίες υποδιαιρούνται, τις λειτουργίες τους, τη δομή της εργοδότησης, τις σχέσεις τους με τη γύρω περιοχή, τις πιθανές κοινότητες ή εθνότητες που την αποτελούν κλπ.
Στην Κύπρο έγιναν αρκετές μελέτες για τα αστικά κέντρα, που άλλες δημοσιεύτηκαν κι άλλες όχι, δεν γράφτηκε όμως ειδικό βιβλίο για τη γεωγραφία των αστικών οικισμών.
(ζ) Ιατρική γεωγραφία: Πρόκειται για μια υποδιαίρεση της ανθρωπογεωγραφίας που αναπτύχθηκε πρόσφατα και η οποία μελετά τις περιβαλλοντολογικές συνθήκες που επηρεάζουν μερικές ασθένειες.
Στην Κύπρο δεν έγιναν ακόμη μελέτες σε θέματα ιατρικής γεωγραφίας.
(η) Πολιτιστική γεωγραφία: Στο παρελθόν συχνά ταυτιζόταν με την κοινωνική γεωγραφία ή ακόμη με την ανθρωπογεωγραφία. Σήμερα αποτελεί υποδιαίρεση της ανθρωπογεωγραφίας και μελετά την κατανομή των φαινομένων του πολιτισμού στο γήινο χώρο.
Στην Κύπρο δεν συστηματοποιήθηκε ο ιδιαίτερος αλλά πολύ ενδιαφέρων αυτός κλάδος της ανθρωπογεωγραφίας. Όμως υπάρχει το απαιτούμενο υλικό, και η πανάρχαια ιστορία του νησιού προσφέρει πλούσια υποδομή.
Γ. ΑΛΛΕΣ ΥΠΟΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
(α) Ταξιδιωτική γεωγραφία: Ασχολείται με τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις, τα οδοιπορικά, την ταξιδιωτική λογοτεχνία ή άλλη μορφή ταξιδιωτικών κειμένων που προσφέρουν πληροφορίες για το τοπίο μιας περιοχής ή μιας χώρας.
Η σειρά Ταξίδια στην Κύπρο των Γιώργου και Μάχης Καρούζη κινείται μέσα στο πλαίσιο της ταξιδιωτικής γεωγραφίας.
(β) Χαρτογραφία: Είναι η τέχνη, η επιστήμη και η τεχνολογία της ετοιμασίας χαρτών όλων των τύπων, σχεδίων, διαγραμμάτων, τομών, τρισδιάστατων μακετών, υδρογείων σφαιρών κλπ.
Στην Κύπρο ετοιμάστηκε ένας σχετικά μεγάλος αριθμός χαρτών και σχεδίων, ιδιαίτερα θεματικών χαρτών σε ποικίλες κλίμακες. Όμως ο Εθνικός Άτλαντας ακόμη δεν ετοιμάστηκε. Μερικά χαρτογραφικά κείμενα είναι εκείνα του Πάνου Ιωαννίδη με τίτλο Στοιχεία Χαρτογραφίας (1977), Σύγχρονοι Χάρτες της Κύπρου (1982), Κυπριακή Χαρτογραφική Βιβλιογραφία (1983, με συνεργασία Γιώργου Καρούζη), Κτηματική και Τοπογραφική Χαρτογράφηση της Κύπρου (1984). Επίσης αξιοπρόσεκτο αν και δεν αναφέρεται σε σύγχρονους χάρτες είναι το βιβλίο των Α & J Stylianou, The History of the Cartography of Cyprus (1980).
(γ) Περιβαλλοντολογική γεωγραφία: Μελετά το περιβάλλον όπως τούτο επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τη ζωή του ανθρώπου. Δεν είναι λίγοι οι γεωγράφοι που στο παρελθόν όρισαν τη γεωγραφία ως «την επιστήμη του περιβάλλοντος», δείχνοντας με αυτό πως η κατ' εξοχήν επιστήμη του περιβάλλοντος είναι η γεωγραφία.
Στην Κύπρο έγιναν αρκετές μελέτες για το περιβάλλον, υποβλήθηκαν δε και εκθέσεις από ξένους εμπειρογνώμονες για τη βελτίωση του κυπριακού περιβάλλοντος.
(δ) Μαθηματική γεωγραφία: Εξετάζει το σχήμα και το μέγεθος της Γης και τις σχέσεις της με άλλα ουράνια σώματα.
Δεν έγιναν σοβαρές μελέτες στην Κύπρο για την υποδιαίρεση αυτή.
(ε) Εκπαιδευτική γεωγραφία: Είναι η ανεξάρτητη υποδιαίρεση που μελετά τη γεωγραφία ως μάθημα στα σχολεία στοιχειώδους, μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης. Η γεωγραφία καθιερώθηκε ως υποχρεωτικό μάθημα στα σχολεία, σε μερικές δε χώρες της Ευρώπης επεβλήθη ως πρωτεύον μάθημα, γιατί μέσω του αναπτύσσεται κυρίως η παρατηρητικότητα, η κρίση, η δύναμη της σκέψης και η επιστημονική έρευνα.
Στην Κύπρο η απουσία αρκετών γεωγράφων per se, οι μειωμένες ώρες διδασκαλίας του μαθήματος της γεωγραφίας στα σχολεία μέσης εκπαίδευσης, η εθελοντική διδασκαλία του μαθήματος στις τάξεις του Λυκείου, κλπ., υπήρξαν σοβαροί ανασταλτικοί παράγοντες στην ανάπτυξη της εκπαιδευτικής γεωγραφίας.
Γ. ΚΑΡΟΥΖΗΣ