Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σύμφωνα με την παράδοση, η Αφροδίτη γεννήθηκε από τη θάλασσα και βγήκε στην Κύπρο, στην πασίγνωστη τοποθεσία Πέτρα του Ρωμιού. Όπως λέει ο έκτος Ομηρικός Ύμνος, την Αφροδίτη έφεραν στην Κύπρο τα κύματα κι η αύρα του Ζέφυρου. Ο ζέφυρος ή πουνέντες είναι δυτικός άνεμος, δηλαδή άνεμος που φυσά με κατεύθυνση από τη δύση προς την ανατολή (270°). Συνεπώς πολύ ορθά αναφέρεται ότι η πνοή του ανέμου αυτού οδήγησε τη θεά στις δυτικές ακτές της Κύπρου όπου η Αφροδίτη τιμήθηκε ιδιαίτερα (Πάφος, Γεροσκήπου, Κούκλια, Πέτρα του Ρωμιού, Ακάμας). Εξ άλλου, το ακρωτήρι Ζεφύριον, που αναφέρει ο Πτολεμαίος, βρίσκεται μεταξύ Νέας Πάφου και Παλαιπάφου.

Η συνείδηση για την κυπριακή καταγωγή της Αφροδίτης ήταν καθολική στον αρχαίο ελληνισμό. Όλοι σχεδόν οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν την Αφροδίτη με τα ονόματα Κύπρις, Κυπρογένεια, Κυπρογενής, Παφία, Κύπρου Δέσποινα. Ο Ευριπίδης ονομάζει την Κύπρο νᾶσον τᾶς Ἀφροδίτας, προσφωνεί την θεά Πανώρια Κύπρη κι αρχίζει την τραγωδία του Ἱππόλυτος με τον στίχο Κύπρη με λεν, μεγάλη κι ακουστή θεά. Στην τραγωδία του ίδιου ποιητή Βάκχαι ο χορός των Βακχών εύχεται να βρει καταφύγιο στην έδρα της Αφροδίτης στην Πάφο, όπου κατοικούν οι Χάριτες, ο Έρωτας και ο Πόθος και όπου θα είναι ελεύθερες να συνεχίσουν τον οργιαστικό χορό τους. Ο Πλάτων σε δυο ποιήματά του την αποκαλεί Κύπρη και Παφία, ο Θεόκριτος την ονομάζει κυρίαρχη της Κύπρου και Κυπρία κόρη της Διώνης και ο λυρικός ποιητής Αλκμάν την αναφέρει ως θεά που πηγαίνοντας στον Όλυμπο αφήνει την ποθητή Κύπρο και την περίρρυτη Πάφο. Ο Αριστοφάνης στις κωμωδίες του χρησιμοποιεί για την Αφροδίτη τα ονόματα Θεά Κύπρις, Θήλεια Κύπρις, Κυπρογένεια Αφροδίτη, Κύπρις ἡ καλή, ορκίζεται νῇ τήν Παφίαν Ἀφροδίτην και την προσφωνεί Ὦ πότνια Κύπρου καί Κυθήρων καί Πάφου. Στην Κύπρο η Αφροδίτη πήρε και πολλά άλλα ειδικότερα ονόματα από τα διάφορα μέρη του νησιού όπου λατρευόταν: Γολγία, Ιδαλία, Αμαθουσία, Σαλαμινία, Ακραία κ.ά.

Η ιδιαίτερη σχέση της Αφροδίτης με την Κύπρο οφείλεται στο γεγονός ότι η καταγωγή της θεάς, όπως και πολλών άλλων θεοτήτων της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, ήταν ανατολική. Το μεγάλο ερώτημα του αρχαίου ανθρώπου για την ανακύκληση της ζωής είχε δημιουργήσει στον μεσογειακό χώρο τη μορφή της Θεάς - Μητέρας, που ήταν η προσωποποίηση όλων των αναγεννητικών δυνάμεων της φύσης.

Ο μύθος της Αφροδίτης αποτελεί τυπικό παράδειγμα της μεταμόρφωσης της ανατολικής ή μεσογειακής αυτής ιδέας από το ελληνικό πνεύμα. Όταν η ανατολική θεότητα βρέθηκε στον ελληνικό χώρο, έχασε τόσο από τον αρχικό χαρακτήρα της, ώστε εμφανίστηκε ως αυτοφυές δημιούργημα της ελληνικής φαντασίας. Οι Έλληνες όμως δεν ισχυρίστηκαν ποτέ ότι η θεά γεννήθηκε στην κυρίως Ελλάδα, αλλά στην Κύπρο, κοντά στους μεγάλους ανατολικούς πολιτισμούς.

Από τα πολυάριθμα ιερά της Αφροδίτης στην Κύπρο (Πάφος, Αμαθούς, Γόλγοι, Ιδάλιον, Χύτροι, Κίτιον, Σαλαμίς, Σόλοι, Πηδάλιον, Κερύνεια, Ταμασσός κ.α.), αρχαιότερο εθεωρείτο από μερικούς το ιερό των Γόλγων αφού, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, όταν ο Αγαπήνωρ έφθασε στην Κύπρο, αυτό βρισκόταν ήδη σε μεγάλη ακμή. Όμως το πανάρχαιο κέντρο λατρείας της Αφροδίτης στην Κύπρο ήταν η Πάφος. Η ύπαρξη βωμού και τεμένους της εκεί βεβαιώνεται από τον Όμηρο που αναφέρει ότι η Αφροδίτη στην Κύπρο πήγε στην Πάφο, που έχει ναό της και βωμό μοσχολιβανισμένο, από τον Ύμνο στην Αφροδίτη κι από μαρτυρίες άλλων συγγραφέων. Ένας απ’ αυτούς αναφέρει ρητά πως η Πάφος ήταν ιδιαίτερο ενδιαίτημα για την Αφροδίτη.

Κατά μια αρχαία παράδοση, ιδρυτής του ναού της Αφροδίτης στην Πάφο ήταν ο βασιλιάς -αρχιερέας Κινύρας. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι το ιερό της Πάφου το ίδρυσαν Φοίνικες άποικοι από την Ασκάλωνα της Συρίας, προσθέτοντας ότι από τις πληροφορίες που είχε, ήταν το αρχαιότερο απ' όσα υπήρχαν αφιερωμένα στη θεά. Ο Ρωμαίος Τάκιτος αναφέρει ιδρυτή τον Αερία, παμπάλαιο οικιστή και βασιλιά της Κύπρου. Κατά τον Βιργίλιο, ιδρυτής του ναού υπήρξε ο Πυγμαλίων, βασιλιάς της Πάφου και πεθερός του Κινύρα. Στον Παυσανία εμφανίζεται ιδρυτής του ναού και του ιερού της Αφροδίτης ο Αγαπήνωρ ο Αρκάς. Υπάρχουν ακόμη μαρτυρίες ότι και πριν από τον Κινύρα υπήρχε στην Πάφο παλαιότατη και ιερατική οικογένεια, η οικογένεια των Ταμιραδών, που τελούσε τη λατρεία της θεάς.

Οι μαρτυρίες αυτές δείχνουν σαφώς ότι το πρώτο ιερό που ιδρύθηκε στην Πάφο ανήκει στους αρχαιότατους χρόνους που φθάνουν πέρα από του 12ο αιώνα π.Χ. Ακόμη δε, ότι με τον χρόνο απέκτησε μεγάλη ακμή και δημοτικότητα. Συνεχείς τροποποιήσεις και προσθήκες στο πρώτο ιερό το κατέστησαν πολυσύνθετο και λαμπρό. Ο μεγάλος πλούτος του ιερού μαρτυρείται και από τον Παυσανία, ο οποίος, συγκρίνοντας το ιερό της Πάφου με το επίσης ονομαστό ιερό της Αφροδίτης στην Ερύκη της Σικελίας, τονίζει ότι το σικελικό ιερό υστερούσε πολύ σε πλούτο και λαμπρότητα από το παφιακό ιερό.

Η πρώτη μαρτυρία για την καταστροφή του ιερού της θεάς στην Πάφο προέρχεται από τον Ρωμαίο ιστορικό Δίωνα Κάσσιο που αναφέρει την καταστροφή του από σεισμό στα 15 μ.Χ. Τον ναό ανοικοδόμησε ο Οκταβιανός Αύγουστος, ενώ ο διάδοχός του Τιβέριος τον πλούτισε με μεγάλη δωρεά. Οι σεισμοί επαναλήφθηκαν πολλές φορές στα κατοπινά χρόνια, επιφέροντας ερείπωση του ιερού. Η ταυτόχρονη σχεδόν επικράτηση του χριστιανισμού δεν επέτρεψε την αναβίωσή του.

Το ιερό της Αφροδίτης στην Πάφο ήταν μαζί και μαντείο, όπου οι ιερείς διατύπωναν τους χρησμούς τους ύστερα από τη σπλαχνοσκοπία των ιερών σφαγίων. Ο Τάκιτος αναφέρει ότι ο Ρωμαίος στρατηγός Τίτος, στον δρόμο του προς την Ιερουσαλήμ, κατέφυγε στο μαντείο της Πάφου, όπου πήρε ευνοϊκό χρησμό.

Οι ποικίλες παραστάσεις που υπάρχουν από τα διάφορα μέρη της Κύπρου, παρουσιάζουν μιαν ιδιοτυπία σε σύγκριση με τις παραστάσεις από την Ανατολή και τις παραστάσεις από την ηπειρωτική Ελλάδα. Στο ιερό της Πάφου η Αφροδίτη λατρευόταν με τη μορφή μιας λίθινης πυραμίδας (κώνου) που βρισκόταν στο άδυτο τριγυρισμένη από αναμμένους πυρσούς. Στις διάφορες τερακότες η θεά εμφανίζεται σαν γυναίκα με πλατιά ισχία και με τα χέρια στο στήθος ή με το ένα χέρι στο στήθος και το άλλο χαμηλά στο σώμα. Σε μερικά ιερά βρέθηκαν χονδροειδή ειδώλια της θεάς με κεφαλή και παραστάσεις μαστών. Ένας άλλος κυπριακός τύπος παριστάνει τη θεά, γυμνή πάντα, στολισμένη όμως με πλούσια περιδέραια. Ένα αγαλμάτιο από τους Γόλγους παριστάνει την Αφροδίτη - Άνασσα με πολυτελή εσθήτα και υπερήφανη στάση που προσδίδουν στην εικονιζόμενη θεά ασυνήθιστη μεγαλοπρέπεια. Τέλος, αγαλμάτιο από την Αμαθούντα την παριστάνει πωγωνοφόρο.

Η Αφροδίτη παρουσιάζεται κυρίαρχη και στις παραστάσεις της κυπριακής νομισματικής. Τα περισσότερα κυπριακά νομίσματα, ιδιαίτερα εκείνα της Πάφου, έχουν στη μια όψη τους, και κάποτε και στις δυο, τη μορφή της Αφροδίτης. Νομίσματα με τη μορφή της Αφροδίτης έκοψαν οι Κύπριοι βασιλιάδες Ευαγόρας Α', Νικοκλής, Ευαγόρας Β', Πνυταγόρας και Νικοκρέων της Σαλαμίνος, ο Στασίοικος του Κουρίου, ο Νικοκλής κι άλλοι βασιλιάδες της Πάφου, ο Εύνοστος των Σόλων και άλλοι. Στα περισσότερα από τα νομίσματα αυτά εικονίζεται η κεφαλή της θεάς στραμμένη συνήθως προς τα αριστερά, με πυργωτό στέμμα, μακριά μαλλιά και σκουλαρίκια. Τα νομίσματα που κόπηκαν στα Ρωμαϊκά χρόνια έχουν στη μια όψη τους τον Ρωμαίο αυτοκράτορα και στην άλλη το ναό της Αφροδίτης στην Πάφο.

Γ. ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗΣ