Γεννάρης
Τα έθιμα που αφορούν την πρώτη μέρα του Γεννάρη (και πρώτη μέρα του χρόνου), καθώς και την παραμονή της πρωτοχρονιάς, περιγράφονται στο λήμμα ’ης Βασίλης. Τα έθιμα και οι δοξασίες των υπολοίπων ημερών του Γεννάρη περιγράφονται στο λήμμα αυτό.
Κατά τις πρώτες μέρες του Γεννάρη πιστεύεται ότι κυκλοφορούν οι λεγόμενοι καλικάντζαροι ή σκαλαπούνταροι ή πλανήταροι, που ο λαός τους φαντάζεται σαν δαίμονες άσχημους, κακούς και πονηρούς, μαύρους και με μακριά μαλλιά και νύχια, με πόδια σαν του γαϊδάρου ή του τράγου, ή με μορφή ζώων, όπως καμήλου κ.α. Είναι γυμνοί στη φαντασία του λαού, και περιφέρονται ελεύθερα και ενοχλούν τους ανθρώπους. Στην Κύπρο υπάρχουν πολλές παραδόσεις σχετικές με την πιο πάνω ενόχληση των καλικαντζ'άρων.
Στις 5 του Γεννάρη, δηλαδή κατά την γιορτή των Καλάντων, κάθε οικογένεια θεωρεί καθήκον της να κάμει ξεροτήανα και απ' αυτά να ρίξει λίγα πάνω στη στέγη του σπιτιού σπανιότερα μαζί με κανένα λουκάνικο και λίγο ψωμί για να φάνε οι καλικάντζ'αροι και να φύγουν. Αν δεν ρίξει τα ξεροτήανα η νοικοκυρά, τότε πιστεύεται πως οι καλικάντζ'αροι αρχίζουν να λέγουν:
Τιτσίν τιτσίν λουκάνικον
μασ'ιαίριν μαυρομάνικον
κομμάτιν ξεροτήανον
να φάμεν τζ'αι να φύουμεν.
Αν αρνηθεί, τότε ο καλικάντζαρος κατεβάζει το πόδι του από την καπνοδόχο και σπάζει το τηγάνι ή χύνει το λάδι στο οποίο τηγανίζονται τα ξεροτήανα.
Με τον αγιασμό των Καλάντων που κάνει ο ιερέας πιστεύεται ότι φεύγουν οι καλικάντζ'αροι, για να ξανάρθουν το επόμενο Δωδεκάμερον. Μετά τον αγιασμό συνήθιζαν παλαιότερα να φιλοδωρούν τον ιερέα, αφού τον κερνούσαν λίγο κρασί και φαγητό της ημέρας, αλλού με λουκάνικα (Πάφος), αλλού με πωρικά, όπως αμύγδαλα, καρύδια κλπ. (Μαραθάσα), αλλού με κόλλυβα (Πιτσιλιά) κι αλλού με ξεροτήανα (Ριζοκάρπασο) και χρήματα, που αποτελούσαν την αμοιβή του για ολόκληρο τον χρόνο.
Σε μερικά χωριά της Κύπρου (Πιτσιλιά) την βασιλόπιττα την κόβουν τη μέρα των Φώτων (Θεοφανείων). Επίσης κατά τη μέρα των Φώτων φιλοδωρούν με τη λεγόμενη πλουμιστήρα ή πουλεστρένα (από το γαλλικό pour estrene = καλή τύχη) τους νέους και τα παιδιά, που προσφωνούν τους μεγάλους αντί να τους χαιρετίσουν ως εξής:
Καλή μέρα τζ'αι τα Φώτα
τζ'αι την πλουμιστήραν πρώτα.
Υπάρχει επίσης η εξής γνώμη για την πλουμιστήραν: «Τ ’η Βασιλειού πλουμίζουν τους πελλούς, τα Φώτα τους μεάλους».
Υπάρχουν περιοχές της Κύπρου που την πουλουστρίναν, όπως την λέγουν, τη δίδουν την πρώτη του Γεννάρη (Αστρομερίτης).
Υπάρχουν αρκετές παροιμίες σχετικές με τον Γεννάρη, όπως: «Εγέλασεν τζ'ι ο Γεννάρης» ή «έκαμεν τζ'ι ο Γεννάρης ήλιον». Οι παροιμίες αυτές λέγονται γιατί ο Γεννάρης είναι πολύ βροχερός και συννεφιασμένος μήνας.
’λλη παροιμία λέγει:
Χαρά στα Γέννα τα στεγνά
τα Φώτα τα βρεμένα
τες Σήκωσες τες πηλωτές
τ' αμπάρκα γεμωσμένα.
Η παροιμία αυτή, της οποίας υπάρχουν πολλές παραλλαγές, θέλει να πει ότι αν κατά τα Χριστούγεννα δεν βρέξει, και βρέξει κατά τα Φώτα και τις Αποκριές, τα χωράφια είναι λασπώδη, και οι αποθήκες των γεωργών θα είναι γεμάτες.
Το φεγγάρι κατά τον Γεννάρη πιστεύεται ότι δίδει το λαμπρότερο και ζωηρότερο φως. Γι' αυτό λέγεται η παροιμία:
Του Γεννάρη το φεγγάριν
σαν την ημέραν λάμπει.
Επίσης, επειδή από τον Γεννάρη οι μέρες αυξάνονται σε ώρες, λέγουν:
Του Γεννάρη το φεγγάριν
γεννά ώραν.
Επειδή κατά τον μήνα αυτό, λόγω του μεγάλου ψύχους, η φύση νεκρώνεται, λέγεται η παροιμία:
Ο Γεννάρης ποδιά [αποκάμνει]
ο Φεβράρης χτέρνει
τζ'ι ο Μάρτης έβαλεν την βόσσ'αιναν
που κάτω στο χαρτζ'ίν.
Κατά τον Γεννάρη το κυνήγι είναι άφθονο και οι πέρδικες πολύ παχιές. Γι' αυτό λέγεται η παροιμία:
Τα περτίτζ'ια του Γεννάρη
μιαν οκκάν με το καντάριν.
Κατά τον Γεννάρη πρέπει οπωσδήποτε να γίνει η πρώτη καλλιέργεια των χωραφιών, που καλείται στην Κύπρο ννιάσμαν. Γι αυτό υπάρχει η εξής παροιμία:
Απού εν υννιάσει τον Γεννάρην
Γεννάρην άλλον καρτερά.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια