Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ξωκλήσι στα νοτιοδυτικά του χωριού Πάνω Πύργος της επαρχίας Λευκωσίας, αφιερωμένο στην Παναγία. Σύμφωνα με την παράδοση το ξωκλήσι κτίστηκε με ασβεστοπηλό φτιαγμένο με γάλα αντί με νερό. Μέχρι σήμερα τα ασβεστοχρίσματα του ξωκλησιού γίνονται με ασβέστη αναμειγμένο με γάλα.

Στη μορφή που βρισκόταν μέχρι το 2000, το ξωκλήσι της Παναγίας Γαλόκτιστης ήταν ένα μακρόστενο κτίσμα κάτασπρο από τα ασβεστοχρίσματα. Ετσι η τοιχοδομία του ήταν αδύνατο να εξεταστεί. Εντούτοις εύκολα διακρίνονταν τρεις φάσεις στην ανοικοδόμησή του, λόγω της διαφοράς του πάχους των τοίχων και του τρόπου κάλυψής του.

Το 2000 το Τμήμα Αρχαιοτήτων προχώρησε σε ριζική συντήρηση του ναού και μεταξύ άλλων κατεδαφίστηκε και αφαιρέθηκε το νεότερο πρόσθετο κτίσμα στα δυτικά. Επίσης αφαιρέθηκε και η πρόσθετη κεραμοσκεπή.

Το αρχαιότερο τμήμα του ναού είναι το ανατολικό. Τούτο έχει τη μορφή μονόκλιτης καμαροσκέπαστης εκκλησίας. Στα δυτικά προστέθηκε ο νάρθηκας λίγο αργότερα, που καλύπτεται με τυφλό τρούλλο, δηλαδή χωρίς τύμπανο (φουρνικό). Έτσι το ξωκλήσι είχε την ίδια μορφή με την εκκλησία της Παναγίας της Ασίνου και με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Σακκά κοντά στη Γιαλούσα. Αργότερα, άγνωστο πότε, ο τοίχος που χώριζε το νάρθηκα από τον κυρίως ναό κατεδαφίστηκε κι έτσι επεκτάθηκε ο ναός στα δυτικά. Πολύ αργότερα ο ναός επεκτάθηκε ξανά στα δυτικά, αφού κατεδαφίστηκε και ο δυτικός τοίχος του αρχικού νάρθηκα. Η τελευταία αυτή προσθήκη στο ναό, αυτή που αφαιρέθηκε το 2002,  καλυπτόταν με ξύλινες δοκίδες και διακρινόταν καθαρά από το υπόλοιπο κτίσμα.

Σύμφωνα με τα δεδομένα της έρευνας και αποκατάστασης του 2002, ο ναός θεωρείται κτίσμα του 11ου αιώνα. Οι εργασίες έδειξαν ότι ο ναός είχε κοσμηθεί με τοιχογραφίες τον 11ο αι. και ξανά τον 12ο αι. Από τις τοιχογραφίες και των δύο αυτών φάσεων πολύ ελάχιστα ίχνη έχουν διασωθεί.