Γαβριήλ μοναχός
Αναφέρεται από τον Λεόντιο Μαχαιρά, σε σχέση προς διάφορα θαύματα κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας του περίφημου σταυρού της Τόχνης που ήταν κατασκευασμένος από κομμάτι τιμίου ξύλου και αφημένος στο νησί από την αγία Ελένη. Σύμφωνα προς την διήγηση του Μαχαιρά (Χρονικόν, παρ. 67-76), ο μοναχός αυτός ήταν αρχικά ένας νεαρός σκλάβος Κύπριος από το χωριό Καλαμούλλι, που λεγόταν Γεώργιος. Το 1318, ένας Λατίνος ιερωμένος έκλεψε τον σταυρό της Τόχνης, όμως ένα θαύμα τον εμπόδισε να βγάλει το πολύτιμο αντικείμενο έξω από την Κύπρο, γι' αυτό και το πέταξε στα κλαδιά μιας χαρουπιάς. Εκεί ο σταυρός παρέμεινε για 22 χρόνια, μέχρι το 1340, οπότε τον βρήκε ύστερα από φώτιση ο νεαρός Γεώργιος που ήταν βοσκός. Με την εύρεση του σταυρού, θεραπεύθηκαν ευθύς 12 άρρωστοι που βρίσκονταν μεταξύ του πλήθους που είχε προστρέξει. Τον σταυρό ζήτησε να παραλάβει ο επίσκοπος των Λευκάρων, όμως ο νεαρός Γεώργιος αρνήθηκε να τον δώσει και προσέφυγε στον βασιλιά της Κύπρου που ήταν τότε ο Ούγος Δ' (1324- 1359). Στο παλάτι οι Λατίνοι αρχιερείς και κυρίως ο Μαρά, επίσκοπος Αμμοχώστου, αμφισβήτησαν την θαυματουργή δύναμη του σταυρού, που τον έριξαν, για να τον δοκιμάσουν, σε γερή φωτιά. Μετά από αρκετή ώρα τον έβγαλαν, και ο σταυρός παρέμεινε άθικτος. Πίστεψε τότε πρώτη η βασίλισσα Αλίκη*, κι αμέσως θεραπεύθηκε ξαναβρίσκοντας τη φωνή της που είχε χάσει πιο πριν, επειδή θέλησε να εισέλθει στο απαγορευμένο για γυναίκες ιερό του μοναστηριού του Μαχαιρά.
Ο νεαρός Γεώργιος πήρε έτσι την άδεια από το βασιλιά να περιφέρεται στην Κύπρο με τον σταυρό, θεραπεύοντας αρρώστους και κάνοντας και άλλα θαύματα. Κι ο ίδιος θεραπεύθηκε με τη δύναμη του σταυρού αυτού, όταν μια φορά έπεσε από το μουλάρι κι έσπασε το πόδι του. Μετά απ' αυτό, ο Γεώργιος έγινε μοναχός, αλλάζοντας κατά το έθιμο και το όνομά του σε Γαβριήλ. Όμως, κατά διαταγή του βασιλιά, δεν είχε δικαίωμα να βγάλει τον θαυματουργό σταυρό εκτός Κύπρου.
Η θεία της βασίλισσας, Μαρία ντ' Ιμπελέν, πήρε αργότερα την άδεια από τον βασιλιά κι έκτισε για τον μοναχό Γαβριήλ μια εκκλησία κοντά στη Λευκωσία, προς τον Άγιο Δομέτιο. Η βασίλισσα Αλίκη πρόσθεσε κελιά και άλλα κτίσματα, κάνοντας την εκκλησία μοναστήρι, που το προίκισε με πολλά ιερά σκεύη και βιβλία, και με δαπάνη της αγιογραφήθηκε. Το μοναστήρι, κατά τον Μαχαιρά, ονομάστηκε Σταυρός ο Φανερωμένος. Ο θαυματουργός σταυρός, αφού διακοσμήθηκε με χρυσάφι, ασήμι και πολύτιμα πετράδια, τοποθετήθηκε στην εκκλησία του μοναστηριού αυτού. Η τοποθεσία στην οποία κτίστηκε το μοναστήρι επελέγη από τον Γαβριήλ.