Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Βυζακιά- Vyzakia. Χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στις όχθες του ποταμού της Ελιάς, 300 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, κάπου 9 χμ. στα νότια του Αστρομερίτη.

Η έκταση του χωριού είναι τοποθετημένη πάνω σε χαλίκια, άμμους και πηλούς στα βόρεια και λάβες στα νότια. Πάνω στα πετρώματα αυτά ανεπτύχθησαν ερυθρογαίες στα βόρεια και φαιοχώματα στα νότια. Κατά μήκος της στενής κοιλάδας του ποταμού της Ελιάς βρίσκονται προσχωσιγενή εδάφη. Αναμειγμένες με τις ερυθρογαίες είναι αρκετές κροκάλες που το μέγεθός τους αυξάνεται από τα βόρεια στα νότια του χωριού. Ακόμη οι κροκάλες είναι περισσότερο αποστρογγυλωμένες στα βόρεια και περισσότερο γωνιακές στα νότια. Μερικοί πιστεύουν πως το χωριό πήρε το όνομά του από τις κροκάλες αυτές που είναι πληθωρικές τόσο στη βόρεια έκταση του χωριού όσο και κατά μήκος της στενής κοιλάδας. Αυτά τα χαλίκια οι χωρικοί τα ονομάζουν βυζάτζ'ια. Όμως βρίσκονται και σε δεκάδες άλλα χωριά της περιοχής.

Το τοπίο της Βυζακιάς χαρακτηρίζεται από μια κλίση προς την πεδιάδα Μόρφου. Στα νότια διοικητικά όρια του χωριού το υψόμετρο φθάνει τα 450 μ. για να μειωθεί στα 300 γύρω από τον οικισμό και στα 270 στα βόρεια διοικητικά όρια του χωριού.

Το χωριό δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 350 χιλιοστόμετρα, και στην έκτασή του καλλιεργείται μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων. Καλλιεργούνται σιτηρά (κυρίως κριθάρι), όσπρια, νομευτικά φυτά, λαχανικά, πατάτες, λίγα αμπέλια, εσπεριδοειδή, λίγα οπωροφόρα, αμυγδαλιές και ελιές. Στις ακαλλιέργητες εκτάσεις του χωριού φυτρώνουν το θυμάρι, οι ασφόδελοι, οι ασπάλαθοι, ποικίλα άλλα ακανθώδη φυτά, ενώ στα νότια και κατά μήκος της κοιλάδας φυτρώνουν τα πεύκα, ο λάδανος, λίγοι ευκάλυπτοι, καλαμιώνες, μέρικοι και πικροδάφνες. Στο χωριό εφαρμόστηκε αναδασμός σε έκταση γης 124 περίπου εκταρίων, η οποία αρδεύεται από το φράγμα της Βυζακιάς.

Εξάλλου, κάθετα προς την κοιλάδα της Ελιάς βρίσκονται τα κατάλοιπα μερικών νερόμυλων που λειτουργούσαν τον 19ο αιώνα καθώς και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.Η κτηνοτροφία είναι περιορισμένη.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού του χωριού έχουν ως ακολούθως:

Τα σπίτια στις όχθες της κοιλάδας είναι κτισμένα με κροκάλες του ποταμού και πλινθάρι, έχουν δε αμφικλινή κεραμιδένια στέγη. Προς τα ψηλότερα σημεία του οικισμού οι οικοδομές είναι σύγχρονες, κτισμένες με μπετόν και με επίπεδες στέγες. Ωστόσο διατηρούνται αρκετά σπίτια με παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ακόμη πολύ κοντά στο χωριό βρίσκεται η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, του 16ου αιώνα, με πολύ ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες στο εσωτερικό της.

Βλέπε λήμμα: Αρχάγγελος

Η Βυζακιά συνδέεται με το Νικητάρι στα Δ. κι απ' εκεί με την Ασίνου, με το δρόμο Αστρομερίτη - Τροόδους στα Β., με την Αγία Μαρίνα (Ξυλιάτου) στα ΝΑ. και με τα Καννάβια στα ΝΔ.

Ιστορικά στοιχεία

Η Βυζακιά μνημονεύεται από τον ντε Μας Λατρί ως φέουδο κατά τη Λουζινιανο -βενετική περίοδο. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, η Βυζακιά παραχωρήθηκε στον Νικόλαο Μοράμπιτ από τον βασιλιά Ιάκωβο τον Νόθο (De Mas Latrie, Histoire de l' ile de Chypre, σ. 251). Τα ίδια περίπου αναφέρει και ο Φλώριος Βουστρώνιος, που γράφει το χωριό ως Visachia, σημειώνοντας πως ο βασιλιάς παραχώρησε στον Νικόλαο Μοράμπιτ τρία χωριά: τη Βυζακιά, τον Κάφκαλλο, το Αθάσι και ακόμη 2 αμπελώνες.

Το χωριό, εκτός από τις πιο πάνω αναφορές, μνημονεύεται και σε παλιό χειρόγραφο της περιόδου της Βενετοκρατίας ως Visachia, περιλαμβανόμενο μεταξύ των χωριών του διαμερίσματος Πεντάγυιας.

Ο Γκάννις αναφέρεται στην εκκλησία του Αρχαγγέλου, ενώ ο Τζέφρυ απλώς κατονομάζει το χωριό χωρίς ιδιαίτερο σχόλιο. Ο Ι.Κ. Περιστιάνης αναφέρει πως το 1875 - 76 λειτουργούσε σχολείο στην Κάτω Ζώδια όπου φοιτούσαν 230 περίπου μαθητές από τα γύρω χωριά, μεταξύ των οποίων και η Βυζακιά.

Τοπων: Βυζακιά ή Βυζατζ'ιά, ονομασία που δόθηκε στο χωριό από το γεγονός ότι στην παραποτάμια περιοχή του αφθονούν οι βυζάτζ'ιες ή βυζάκες (οι), ή βυζάτζ'ια (τα), δηλαδή οι αποστρογγυλεμένες πέτρες του ποταμού.

Πηγή

Μεγαλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια