Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Το μοναστήρι του Αποστόλου Βαρνάβα ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα από τον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο με χορηγίες του αυτοκράτορα Ζήνωνος και άλλων πλουσίων, 3 περίπου χμ. δυτικά της Σαλαμίνας.

 

Βλέπε λήμμα: Ζήνων

 

Το μοναστήρι που έκτισε ο Ανθέμιος περιλάμβανε μεγάλη τρίκλιτη βασιλική που περιβαλλόταν από διαδρόμους και είχε νάρθηκα και αίθριο τετράστωο, γύρω από το οποίο έκτισε τα κελιά των μοναχών και ξενώνες. Ο μοναχός Αλέξανδρος σε εγκώμιό του προς τον απόστολο Βαρνάβα κάμνει σύντομη, αλλά περιεκτική περιγραφή της εκκλησίας και του μοναστηριού που έκτισε ο Ανθέμιος μετά την επιστροφή του στην Κύπρο από την Κωνσταντινούπολη, όπου χάρισε το ευαγγέλιο που βρήκε στο στήθος του λειψάνου του αποστόλου Βαρνάβα στον αυτοκράτορα Ζήνωνα που επικύρωσε το αυτοκέφαλον της Εκκλησίας της Κύπρου. Σύμφωνα με τον Αλέξανδρο, ο Ανθέμιος «καταλαβών τήν Κυπρίων καί συναγαγών πλῆθος τεχνιτῶν καί ἐργατῶν οὐ παρέργως εἲχετο τῆς οἰκοδομῆς ˙ ἀλλ' ἢγειρε ναόν τῷ Ἀποστόλῳ παμμεγεθέστατον, λαμπρῶν τοῖς μηχανήμασι, λαμπρότερον τῇ ποικιλίᾳ τῆς διακοσμήσεως, ἐμβόλοις ἒξωθεν κύκλῳ περιεσφιγμένον. Κατά δέ τό κλίτος τοῦ ναοῦ τό πρός Λίβα, ἐποίησεν αὐλήν μεγάλην τέσσαρας στοάς ἒχουσαν καί οἰκίσκους ἒνθεν καί ἒνθεν τῆς αὐλῆς οἰκοδομήσας, καταμένων ἐν αὐτοῖς προσέταξε τούς τάς θείας λειτουργίας ἐν τῷ ναῷ ἐπιτελοῦντας, λειτουργοῦντας μοναχούς ˙ τόν δέ ὑδραγωγόν ἐνέγκας ἀπό μακρόθεν ἀναβλύσαι πλουσίως πεποίηκεν ἐν μέσῳ τῆς αὐλῆς, ὑδροχεῖον κάλλιστον οἰκοδομήσας, ὃπως οἱ παροικοῦντες ἐν τῷ τόπῳ καί οἱ ξένοι ἒχωσιν ἀφθόνως τήν τοῦ νάματος ἀπόλαυσιν ˙ πολλάς δέ καί ἑτέρας ξενίας ᾠκοδόμησε τῷ τόπῳ, εἰς ἀνάπαυσιν τῶν ἐπιδημούντων ξένων. Καί ἦν ἰδεῖν ἐκεῖνον τόν χῶρον τῇ ὡραιότητι μιμούμενον μικράν τινα πόλιν καί τερπνήν λίαν. Τήν δέ ἁγίου Ἀποστόλου θήκην ἀπέθετο ἐκ δεξιῶν τοῦ θυσιαστηρίου, ἀργυρίῳ ἱκανῷ καί μαρμάροις κατακοσμήσας τόν τόπον» (AASS Junii, 11,451).

 

Βλέπε λήμμα: Αρχιτεκτονική- Παλαιοχριστιανική- Βυζαντινή

 

Η εκκλησία που έκτισε ο Ανθέμιος ήταν τρίκλιτη βασιλική, της οποίας ο κυρίως ναός είχε εσωτερικές διαστάσεις 36,60 Χ 16,50 μ. Οι διαστάσεις αυτές μπορούν να υπολογισθούν από το ανατολικό τμήμα της βασιλικής που βρέθηκε σε ανασκαφή το 1934 κι από το μήκος της σημερινής εκκλησίας του Αποστόλου Βαρνάβα που κτίστηκε πάνω στη βασιλική. Όπως διαπιστώθηκε από έρευνα που έγινε το 1964 κατά τη διάρκεια επισκευής της εκκλησίας, ο βόρειος τοίχος της και τμήμα του δυτικού τοίχου ανήκουν στη βασιλική. Δυστυχώς δεν μπορεί να υπολογισθεί το μήκος του νάρθηκα και του αίθριου, γιατί δεν έγινε ανασκαφική έρευνα δυτικά της εκκλησίας. Η ύπαρξη τόσο του νάρθηκα, όσο και τετράστωου αιθρίου είναι απόλυτα βέβαιη σύμφωνα με την περιγραφή που δίνει ο μοναχός Αλέξανδρος. Στο μέσο του αιθρίου υπήρχε φιάλη στην οποία κατέληγε ο υδραγωγός που κατασκεύασε ο αρχιεπίσκοπος Ανθέμιος. Στη βόρεια και τη νότια στοά του αιθρίου ήσαν προσαρτημένα τα κελιά των μοναχών του μοναστηριού. Δηλαδή η βασιλική του Αποστόλου Βαρνάβα ήταν όμοια με τη βασιλική της Καμπανόπετρας στη Σαλαμίνα.

 

Βλέπε λήμμα: Καμπανόπετρα βασιλική, Σαλαμίνα

 

Το κεντρικό κλίτος και το νότιο κλίτος της βασιλικής κατέληγαν σε ημικυκλικές αψίδες, ενώ το βόρειο κλίτος σε ευθύ ανατολικό τοίχο. Η ασυμμετρία αυτή οφείλεται στην τοποθέτηση του λειψάνου του αποστόλου Βαρνάβα σε κτιστό τάφο στη νότια αψίδα όπως αναφέρει ο μοναχός Αλέξανδρος. Πραγματικά στη νότια αψίδα βρέθηκε τάφος με καλυπτήρια πλάκα, στο κέντρο της οποίας υπάρχει κυκλική οπή που θυμίζει παλαιοχριστιανική «Τράπεζα των Μαρτύρων» (Mensa Martyris). Κοντά στον τάφο αυτό και κατά μήκος του νότιου τοίχου της βασιλικής βρέθηκε στο δάπεδο κιβωτιόσχημος τάφος που αρχικά ήταν επενδυμένος με μαρμάρινες πλάκες και που δίκαια θεωρήθηκε σαν ο τάφος του αρχιεπισκόπου Ανθεμίου. Τον 6ο αιώνα κτίστηκε στην κεντρική αψίδα της βασιλικής ημικυκλικό σύνθρονο και το δάπεδο της εκκλησίας καλύφθηκε με μαρμαροθέτημα. Τα κλίτη της εκκλησίας χωρίζονταν με δυο σειρές από μαρμάρινους κίονες, ένας από τους οποίους σωζόταν στη θέση του παρά τον νοτιοανατολικό πεσσό της σημερινής εκκλησίας. Η πρώτη αυτή βασιλική φαίνεται ότι ήταν ξυλόστεγη όπως κι οι άλλες βασιλικές της Κύπρου κατά την περίοδο αυτή κι όχι βασιλική με τρεις τρούλλους όπως είχε εισηγηθεί ο Γ. Σωτηρίου (Κυπριακαί Σπουδαί, Α', 1937, σ. 180, εικ. 1).

 

Αργότερα, κατά τη διάρκεια των αραβικών επιδρομών η ξυλόστεγη βασιλική καταστράφηκε και αντικαταστάθηκε από μια τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, παρόμοια μ' εκείνες της Καρπασίας. Στην καμαροσκέπαστη αυτή βασιλική ανήκει ο βόρειος και τμήμα του δυτικού τοίχου της σημερινής εκκλησίας.

 

Η σημερινή εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα δεν είναι γνωστό πότε κτίστηκε. Από αρχιτεκτονικής απόψεως μοιάζει με την ερειπωμένη εκκλησία που κτίστηκε στο διάδρομο που οδηγούσε στο βαπτιστήριο από τα νότια κλίτη της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου στη Σαλαμίνα και την εκκλησία του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Οι δυο αυτές εκκλησίες είχαν τρεις τρούλλους στο μέσο κλίτος, ενώ η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα διασώζει μόνο δυο. Είναι όμως σίγουρο ότι η σημερινή αψίδα της εκκλησίας του Αποστόλου Βαρνάβα είναι μεταγενέστερη όπως φαίνεται από την οξυκόρυφη κατάληξη του τεταρτοσφαιρίου της και τη διαφορετική τοιχοδομία της. Έτσι είναι πολύ πιθανό ότι και η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα αρχικά είχε τρεις τρούλλους, αλλά μετά την κατάρρευση του ανατολικού τμήματος της εκκλησίας δεν ξανακτίστηκε ο ανατολικός τρούλλος. Κτίστηκε όμως αψίδα στο άκρο της ανατολικής καμάρας του κεντρικού τρούλλου με αποτέλεσμα να μικρύνει το μήκος της εκκλησίας. Η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα είναι στην ουσία δυο εκκλησίες εγγεγραμμένες σταυροειδείς με τρούλλο κι έχουν κοινή μια καμάρα και δυο γωνιαία διαμερίσματα. Οι τρούλλοι στηρίζονται σε ισχυρούς ορθογώνιους πεσσούς με τοξωτά ανοίγματα στο κέντρο. Κατά την γέννηση των τόξων και των καμάρων έχουν τοποθετηθεί παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού που υπέχουν θέση υφαψιδίων. Ο κάθε τρούλλος έχει δεκαέξι παράθυρα που φωτίζουν το εσωτερικό της εκκλησίας. Στον δυτικό τοίχο της εκκλησίας, πάνω από την είσοδο υπάρχει μεγάλο τρίλοβο παράθυρο και πάνω απ' αυτό κυκλικό παράθυρο. Το τρίλοβο παράθυρο ανήκει στην πρώτη φάση της σημερινής εκκλησίας ενώ το κυκλικό πιθανό να είναι μεταγενέστερο. Αρχικά η εκκλησία είχε τρεις εισόδους στο δυτικό τοίχο, ενώ στο νότιο και τον βόρειο τοίχο δεν υπήρχαν ούτε παράθυρα ούτε θύρες.

 

Η εκκλησία επισκευάσθηκε εκτεταμένα τον 17ο και 18ο αιώνα. Η επισκευή άρχισε συγκεκριμένα το 1674 επί αρχιεπισκόπου Ιλαρίωνος Κιγάλα και συμπληρώθηκε το 1740 επί αρχιεπισκόπου Φιλοθέου. Δεν είναι απίθανο ότι η καταστροφή του ανατολικού τμήματος της εκκλησίας συνέβη τον 17ο αιώνα, οπότε και η σημερινή αψίδα κτίστηκε επί Ιλαρίωνος Κιγάλα. Σ' αυτό συνηγορεί τόσο η τοιχοδομία όσο και η μορφή και η θέση του μικρού παραθύρου της αψίδας αυτής.

 

Για την ιστορία του μοναστηριού του Αποστόλου Βαρνάβα δεν υπάρχουν πληροφορίες. Την εκκλησία του μοναστηριού αναφέρουν ο Fra Noe (15ος αιώνας;) και ο Porcacchi τον 16ο αιώνα χωρίς όμως να περιγράφουν την εκκλησία, ή το μοναστήρι. Η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα που ορίστηκε σαν έδρα του Ορθοδόξου αρχιεπισκόπου στην Βούλλα Σύπρια του πάπα Αλέξανδρου Δ' το 1260 ευρίσκεται στη Λευκωσία και κατά συνέπεια δεν πρέπει να ταυτίζεται με την εκκλησία του μοναστηριού του Αποστόλου Βαρνάβα. Το 1735 επεσκέφθη το μοναστήρι του Αποστόλου Βαρνάβα ο Ρώσος μοναχός Βασίλι Μπάρσκυ ο οποίος και το σχεδίασε. Τότε το μοναστήρι είχε ένα ηγούμενο και δυο - τρεις μοναχούς που ζούσαν από τη γεωργία και τη βοσκή αιγών. Αργότερα τον ίδιο αιώνα φαίνεται ότι μόνο ένας οικονόμος υπήρχε και σαν τέτοιος αναφέρεται ο ιερομόναχος Βαρνάβας. Τον 17ο και 18ο αιώνα έγιναν και οι δεσποτικές εικόνες του μοναστηριού που έκλεψαν πρόσφατα οι Τούρκοι μαζί με όλα τα σκεύη της εκκλησίας. Το μοναστήρι του Αποστόλου Βαρνάβα είχε και ένα μετόχι στο χωριό Μηλιά. Αργότερα φαίνεται ότι τα κτήματα της εκκλησίας ενοικιάζονταν σε διάφορα πρόσωπα και το μοναστήρι διαλύθηκε τελείως.

 

Αναβίωση του μοναστηριού

Η σημερινή είσοδος στο νότιο τοίχο, όπως και τα παράθυρα του νότιου τοίχου ανοίχθηκαν το 1916 οπότε κτίστηκε και το σημερινό κτίριο της ανατολικής πτέρυγας του μοναστηριού. Όπως φαίνεται σε επιγραφή στο εσωτερικό της εκκλησίας τα εγκαίνια της ανακαινισμένης μονής έγιναν στις 11 Ιουνίου 1915 επί Κύριλλου Β'. 

Η αναβίωση του μοναστηριού άρχισε το 1917. Τότε κτίστηκε η ανατολική πτέρυγά του και λίγο αργότερα εγκαταστάθηκαν στο μοναστήρι τρεις αδελφοί από την Αφάνεια, οι μοναχοί Χαρίτων, Στέφανος και Βαρνάβας. Μετά το 1965 προσελκύστηκαν και άλλοι μοναχοί και ηγούμενος έγινε ο ιερομόναχος Στέφανος. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 οι μοναχοί έμειναν στο μοναστήρι τους μέχρις ότου διώχθηκαν από τους Τούρκους στις 20 Δεκεμβρίου 1976. Σε συνέντευξη τους στον δημοσιογράφο του ΡΙΚ, Δημήτρη Ανδρέου εξιστορούν τι βίωσαν κατά την παραμονή τους στο μοναστήρι δύο χρόνια μετά την τουρκική εισβολή. Οι κατοχικές αρχές δεν τους επέτρεψαν να μεταφέρουν τίποτα κατά το πέρασμα τους στις ελεύθερες περιοχές. Μετά την εκδίωξή τους η εκκλησία λεηλατήθηκε. Αργότερα οι Τούρκοι μετέτρεψαν την εκκλησία και τα μοναστηριακά κτίρια σε μουσείο. Οι τρεις μοναχοί πέθαναν στην προσφυγιά: ο Χαρίτων το 1976, ο Στέφανος το 1977 και ο Βαρναβας το 1983.

 

Ο ηγούμενος της κατεχόμενης Ιεράς Μονής Αποστόλου Βαρνάβα και δύο άλλοι μοναχοί εγκαταλείπουν το μοναστήρι- Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος- Αρχείο ΡΙΚ

 

Βαρνάβα Αποστόλου τάφος: Στα ανατολικά του μοναστηριού του Απ. Βαρνάβα και σε απόσταση 100 περίπου μέτρων βρίσκεται λαξευτός τάφος της Ρωμαϊκής περιόδου που θεωρείται ως τάφος του αποστόλου Βαρνάβα. Ο τάφος αποτελείται από θάλαμο σχήματος ακανόνιστου ορθογώνιου, στις μακρές πλευρές του οποίου υπάρχουν δυο αρκοσόλια στα οποία διασώζονται μικρά κομμάτια τοιχογραφιών. Η προσπέλαση στο νεκρικό θάλαμο γίνεται με λαξευτή κλίμακα -δρόμο.

 

Σύμφωνα με την παράδοση που συμπυκνώνει ο μοναχός Αλέξανδρος του μοναστηριού του Αποστόλου Βαρνάβα, που έζησε το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, ο απόστολος Βαρνάβας παρουσιάστηκε τρεις φορές στον ύπνο του αρχιεπισκόπου Ανθεμίου που έζησε στην εποχή του αυτοκράτορα Ζήνωνος (474 - 491) και του είπε: «πορεύου ἒξω τῆς πόλεως [Σαλαμίνος] κατά δυσμάς ἀπό σταδίων πέντε, εἰς τόν τόπον τόν λεγόμενον τῆς Ὑγείας, καί ὂρυξον ἐπί τήν κερατέαν καί εὑρήσῃς σπήλαιον καί λάρνακα ἐν αὐτῷ ἐκεῖ μου τό πᾶν σῶμα ἀπόκειται καί εὐαγγέλιον ἰδιόχειρον, ὃ ἐξέλαβον ἀπό Ματθαίου τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου καί Εὐαγγελιστοῦ ...καί ἀναστάς ὁ ἐπίσκοπος ...ἐξῆλθε μετά σταυροφανίας εἰς τόν τόπον τόν δειχθέντα αὐτῷ μετά πολλῆς παρασκευῆς ˙ καί ποιήσας εὐχήν ἐκέλευσεν ὀρυγῆναι τόν τόπον καί μικρόν ὀρύξαντες, εὗρον σπήλαιον πεφραγμένον ἐν λίθοις καί τούτους ἀποκυλίσαντες εὗρον τήν σορόν καί ταύτην ἀποσκεπάσαντες, εὗρον τό τίμιον λείψανον τοῦ ἁγίου καί ἐνδόξου Βαρνάβα, πνέον εὐωδιάς χάριτος πνευματικῆς ˙ εὗρον δέ καί τό εὐαγγέλιον ἐπί τό στῆθος αὐτοῦ κείμενον...» (AASS Junii ΙΙ, 450).

 

Ο τάφος έγινε φαίνεται νωρίς πόλος έλξεως προσκυνητών και γι’ αυτό διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες που με την πάροδο των αιώνων κατεστράφησαν. Τα υπολείμματα των τοιχογραφιών αυτών είναι τόσο μικρά ώστε δεν βοηθούν στη χρονολόγησή τους. Στο αρκοσόλιο που βρίσκεται στα δεξιά του θαλάμου ορύχθηκε πηγάδι από το οποίο οι προσκυνητές αντλούσαν αγίασμα. Το σώμα του αποστόλου Βαρνάβα μετακινήθηκε αργότερα από τον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο και τοποθετήθηκε στην αψίδα του νότιου κλίτους της βασιλικής που έκτισε για τον σκοπό αυτό. Το ευαγγέλιο που βρήκε στο στήθος του αποστόλου Βαρνάβα το χάρισε στον αυτοκράτορα Ζήνωνα, ο οποίος το τοποθέτησε σε παρεκκλήσι των ανακτόρων και εχρησιμοποιείτο για την ανάγνωση του ευαγγελίου κατά τη Μεγάλη Πέμπτη, σύμφωνα με τον μοναχό Αλέξανδρο. Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει και ο Αντιοχείας Σεβήρος. Ο Σεβήρος σ' επιστολή του αναφέρει ότι είδε το ευαγγέλιο αυτό στην εκκλησία του Αγίου Στεφάνου όπου το είχε τοποθετήσει ο Ζήνων, όταν επεσκέφθη την Κωνσταντινούπολη επί πατριάρχη Μακεδονίου (495 - 511) το 508, λίγα δηλαδή χρόνια μετά την ανεύρεσή του. Αργότερα πάνω από τον τάφο του Αποστόλου Βαρνάβα κτίστηκε ταπεινό κτίσμα καμαροσκέπαστο που φαίνεται στο σχέδιο του Ρώσου μοναχού Μπάρσκυ, ο οποίος επισκέφθηκε το μοναστήρι του Απ. Βαρνάβα το 1735. Το κτίσμα αυτό ερειπώθηκε και αντικατεστάθη με μικρό παρεκκλήσι το 1954 που μετασκευάστηκε λίγο αργότερα σε μονόκλιτο με τρούλλο.

 

Ύστερα από τόσο μεγάλο διάστημα αναγκαστικής εγκατάλειψης του μοναστηριού αλλά και το θάνατο στην προσφυγιά και του τελευταίου των τριών αδελφών μοναχών, κι ενώ το μοναστήρι παραμένει ανενεργό, η Εκκλησία της Κύπρου διά του αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Β΄ προχώρησε σε εκλογή και ενθρόνιση ηγουμένου. Η ενθρόνιση ηγουμένου έγινε τον Ιούνιο του 2007, κατά την προτεραία της γιορτής του αποστόλου Βαρνάβα στις 11 Ιουνίου. Ο κληρικός που ενθρονίστηκε στην προσφυγιά ως ηγούμενος του κατεχόμενου μοναστηριού ήταν ο γηραιός ιερομόναχος Γαβριήλ (1923-2013).

 

Βλέπε λήμμα: Γαβριήλ ιερομόναχος

 

Μουσείο εικόνων και αρχαιοτήτων

Μετά την τουρκική εισβολή το Σήμερα το μοναστήρι του Αποστόλου Βαρνάβα έχει μετατραπεί σε μουσείο με τις αρχικές εικόνες του εικονοστασίου να έχουν εξαφανιστεί

Στα κελιά του μοναστηριού εκτίθενται αρχαιότητες από παλιές και πρόσφατες παράνομες ανασκαφές. Μεταξύ των αρχαιοτήτων είναι και μέρος της συλλογής Χριστάκη Χατζηπροδρόμου. Η συλλογή Χατζηπροδρόμου ήτανμια από τις σημαντικότερες ιδιωτικές συλλογές της Κύπρου και αριθμούσε περίπου 2.000 πολιτιστικά αγαθά. Ως αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής του 1974, τα αντικείμενα κλάπηκαν και διασκορπίστηκαν, ενώ 850 από τα αντικείμενα αυτά εκτίθενται στο μοναστήρι του Απόστολου Βαρνάβα.

 

Βλέπε λήμμα: Αρχαιοκαπηλία