Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Αγίας Αναστασίας στα Πάνω Πολεμίδια είναι εκκλησία με δυο τρούλλους, που δίνει την εντύπωση ότι είναι αποτέλεσμα της ένωσης δυο ναών του τύπου του σταυροειδούς με τρούλλο. Οι νότιες καμάρες των ναών αυτών καταστράφηκαν όπως και τα συνεχόμενα μ' αυτές γωνιαία διαμερίσματα. Σήμερα ο νότιος τοίχος της εκκλησίας είναι κτισμένος ακριβώς στη θέση της αρχής των νότιων καμάρων που στήριζαν τους τρούλλους.

Πιο προσεκτική εξέταση της εκκλησίας οδηγεί στα πιο κάτω συμπεράσματα: Το ανατολικό τμήμα αναμφίβολα είναι του τύπου του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο που έχει χάσει τη νότια καμάρα και τα δυο νότια γωνιαία διαμερίσματα. Τα τόξα και οι καμάρες της εκκλησίας αυτής είναι οξυκόρυφα και η αψίδα της πεταλόμορφη. Ο τρούλλος έχει κανονική κυκλική βάση με διάμετρο 2,10 μ. και κυλινδρικό τύμπανο με τέσσερα μικρά παράθυρα κατά τα σημεία του ορίζοντα. Το δυτικό τμήμα του ναού, φαίνεται ότι ήταν ναός σταυρόσχημος μεγαλύτερος από το ανατολικό τμήμα. Τόσο τα τόξα όσο και οι καμάρες του τμήματος τούτου είναι ημικυκλικές. Ο τρούλλος είναι σχετικά ακανόνιστος και έχει διάμετρο από ανατολή προς δύση 3,22 μ. και από βορρά προς νότο 2,70 μ. και έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι το κεντρικό τμήμα του τρούλλου υπερυψώνεται σε ιδιαίτερη ασπιδόμορφη κοιλότητα όπως συμβαίνει και με τους τρούλλους του καθολικού του Αγίου Ηρακλειδίου της μονής του Αγ. Ιωάννη του Λαμπαδιστή, της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων στο Πέρα Χωριό και του ναού του Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι. Στην ιδιαίτερη αυτή ασπίδα ήταν ζωγραφισμένος ο Παντοκράτορας.

Από το δυτικό τμήμα, που ήταν και ο αρχικός ναός, σήμερα σώζονται μόνο η βόρεια καμάρα και ο τρούλλος. Η δυτική, η νότια και η ανατολική καμάρα μαζί με την αψίδα έχουν καταστραφεί. Τα ίχνη της νότιας καμάρας διακρίνονται καθαρά στο σημερινό νότιο τοίχο εξωτερικά. Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε ο ναός αυτός. Φαίνεται ότι πριν από την ανοικοδόμηση του σημερινού ανατολικού τμήματος της εκκλησίας, που είναι μεταγενέστερο, είχαν καταστραφεί η δυτική και η ανατολική καμάρα μαζί με την αψίδα. Έτσι κτίστηκε ο σημερινός δυτικός τοίχος. Στη θέση της ανατολικής καμάρας και της αψίδας κτίστηκε το σημερινό ανατολικό τμήμα της εκκλησίας με τη μορφή εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο πιθανότατα τον 14ο αιώνα. Στον βόρειο τοίχο και το βορειοδυτικό διαμέρισμα της εκκλησίας αυτής διακρίνεται ο αρμός που την ενώνει με την αρχική εκκλησία. Τότε η εκκλησία διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες. Μεταγενέστερα η νότια καμάρα του δυτικού τμήματος της εκκλησίας υποχώρησε και γι’ αυτό κατασκευάστηκε στο σημείο στήριξης του τρούλλου στη νότια καμάρα τόξο υποστήλωσης. Πολύ αργότερα κατέρρευσαν και οι δυο νότιες καμάρες (τόσο του δυτικού όσο και του ανατολικού τμήματος της εκκλησίας) και αντικαταστάθηκαν με τοίχο που κτίστηκε για να στηρίξει τους τρούλλους στη νότια πλευρά. Ο τοίχος αυτός κτίστηκε με λάσπη. Έτσι ο ναός σήμερα σώζεται μόνο κατά τα δυο τρίτα περίπου.

Ο ναός ήταν ολόκληρος διακοσμημένος με τοιχογραφίες. Όμως σήμερα πολύ λίγες τοιχογραφίες σώζονται με αποτέλεσμα να μη είναι γνωστό το εικονογραφικό πρόγραμμα. Μόνο στον αρχικό (δυτικό) τρούλλο είναι δυνατή η αποκατάσταση του εικονογραφικού προγράμματος. Στην ιδιαίτερη ημισφαιρική κοιλότητα του τρούλλου αυτού σώζονται λείψανα από τοιχογραφία του Παντοκράτορα. Στη ζώνη πάνω από τα παράθυρα του τρούλλου σώζεται το ήμισυ μιας Δέησης (Θρόνος Ετοιμασίας, Παναγία δεόμενη, Τετράμορφο, Άγγελος, Εξαπτέρυγο και άλλος Άγγελος). Στο υπόλοιπο ήμισυ που καταστράφηκε (μόνο κομμάτια από το Τετράμορφο, το Εξαπτέρυγο και τους δυο Αγγέλους σώζονται) εικονιζόταν ο Πρόδρομος δεόμενος, το Τετράμορφο, Άγγελος, Εξαπτέρυγο και Άγγελος. Έτσι είναι καθαρός ο αποκαλυπτικός χαρακτήρας των τοιχογραφιών. Οι τοιχογραφίες δηλαδή τονίζουν την ιδιότητα του Παντοκράτορα ως Δίκαιου Κριτή που θα κρίνει τους ανθρώπους κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Αυτή την ιδιότητα του Παντοκράτορα τονίζουν οι περισσότερες διακοσμήσεις των τρούλλων των εκκλησιών της Κύπρου.

Στο τύμπανο του τρούλλου, όπως συνήθως, εικονίζονταν προφήτες και άλλα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης. Σήμερα σώζονται οι Δαβίδ, Ησαΐας, Ιερεμίας, Ιακώβ, Ααρών και άλλοι τέσσερις αδιάγνωστοι. Από τους ευαγγελιστές, που εικονίζονταν στα σφαιρικά τρίγωνα, σώζεται μόνο ο Μάρκος, αρκετά κατεστραμμένος, στο νοτιοδυτικό σφαιρικό τρίγωνο.

Στη δυτική όψη του βορειοανατολικού πεσσού (του δυτικού τμήματος) σώζεται πολύ κατεστραμμένη η Παναγία Ελεούσα και στο ανατολικό ήμισυ της βόρειας καμάρας, μικρό τεμάχιο του Αγίου Γεωργίου και πιο πάνω σκηνές από το μαρτύριό του.

Υπολείμματα τοιχογραφιών υπάρχουν και στον δυτικό τοίχο και το δυτικό ήμισυ της βόρειας καμάρας.

Καλύτερα σώζεται η Αποκαθήλωση, στο βόρειο ήμισυ της κεντρικής καμάρας που ενώνει το δυτικό με το ανατολικό τμήμα της εκκλησίας. Στο δυτικό ήμισυ της βόρειας καμάρας του ανατολικού τμήματος σώζονται τεμάχια τοιχογραφιών της Βάπτισης και της Μεταμόρφωσης και στο ανατολικό μισό της ίδιας καμάρας τεμάχιο τοιχογραφίας της Υπαπαντής. Κάτω από τις τοιχογραφίες της Βάπτισης και της Μεταμόρφωσης σώζεται μισοκατεστραμμένος ο Άγιος Αντώνιος. Μικρά κομμάτια τοιχογραφιών σώζονται και στην ανατολική καμάρα του ανατολικού τμήματος και στη βόρεια όψη του νοτιοδυτικού πεσσού του ίδιου τμήματος.

Παρά την κακή κατάσταση στην οποία σώζονται οι τοιχογραφίες της εκκλησίας είναι δυνατό να χρονολογηθούν στα τέλη του 14ου αιώνα.