Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ποταμός που πηγάζει από τα νότια του Μαχαιρά με νότια κατεύθυνση μέχρι την Ακαπνού και νοτιοανατολική κατεύθυνση από την Ακαπνού μέχρι τις εκβολές, δυτικά του Ζυγίου. Το μεγαλύτερο τμήμα της κοίτης του βρίσκεται στην επαρχία Λάρνακας εκτός από ένα μικρό τμήμα μεταξύ του δάσους Ακαπνούς και της τοποθεσίας Μούττη τους Αντωνήες που βρίσκεται στην επαρχία Λεμεσού. Το τμήμα μεταξύ Επταγώνιας - Ακαπνούς - δάσους Ακαπνούς επηρεάστηκε από το γνωστό ρήγμα Καλού Χωριού - Αρακαπά - Ακαπνούς. Εξαιτίας αυτού του ρήγματος στο ποτάμιο σύστημα του Βασιλικού αναπτύχθηκε ο πρωτεύων ποταμός, ο δευτερεύων ποταμός που ρέει κατά μήκος του κοιλώματος του ρήγματος και σχηματίζει σχεδόν ορθή γωνία με τον πρωτεύοντα ποταμό (Βασιλοπόταμο), οι τριτεύοντες ποταμοί που ρέουν προς την ίδια κατεύθυνση όπως ο πρωτεύων αλλά συναντούν κάθετα τους δευτερεύοντες και οι ποταμοί αντίθετης ροής που ρέουν στην αντίθετη κλίση των πετρωμάτων και την αντίθετη κατεύθυνση του πρωτεύοντος ποταμού.

Με άλλο ρήγμα φαίνεται πως επηρεάστηκε και το νότιο τμήμα του Βασιλοπόταμου από μερικά χιλιόμετρα βόρεια της Καλαβασού μέχρι τον σημερινό οικισμό του Βασιλικού.

Το βόρειο τμήμα του ποταμού κυλά πάνω στους διαβάσες και τους γάββρους, κάπου στο μέσο διασχίζει τις λάβες, ενώ στο νότιο τμήμα προς τη θάλασοα περνά πάνω από κρητίδες, μάργες, μαργαϊκές κρητίδες και πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις. Ο Βασιλικός διασχίζει διαδοχικά, από τις πηγές μέχρι τις εκβολές, πυριτιούχα εδάφη, φαιοχώματα, ασβεστούχα εδάφη, ξερορεντζίνες και προσχωσιγενή εδάφη.

Οι πηγές του βρίσκονται σε υψόμετρο κάπου 1.342 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Κοντά στη Μελήνη το υψόμετρο κατεβαίνει στα 600 μ., ανατολικά της Ακαπνούς στα 400 μ., κοντά στην Καλαβασό στα 200 μ. για να φθάσει στο επίπεδο της θάλασσας δυτικά του Ζυγίου.

Στο άνω τμήμα του η μέση ετήσια βροχόπτωση υπερβαίνει τα 800 χιλιοστόμετρα ˙ κοντά στην Επταγώνια η βροχόπτωση είναι κάπου 650 χιλιοστόμετρα, κοντά στην Καλαβασό γύρω στα 450, ενώ στις εκβολές του η βροχόπτωση είναι περίπου 390 χιλιοστόμετρα. Στην κοίτη του κοντά στην Καλαβασό έχει πρόσφατα κατασκευαστεί φράγμα.

Κατά μήκος της κοίτης του ποταμού φυτρώνουν ποικίλα φυτά, από ψηλή και θαμνώδης δασική βλάστηση, αμπέλια, οπωροφόρα και χαρουπιές, μέχρι λαχανικά, εσπεριδοειδή, ελιές και σιτηρά.

Άλλο όνομα του Βασιλοπόταμου είναι Βασιλοπόταμον (το), που δίνουν ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός και ο Λεόντιος Μαχαιράς. Οι σύγχρονοι χάρτες τον εμφανίζουν με το όνομα Βασιλικός, ενώ μερικοί, μεταξύ των οποίων και ο Γ.Σ. Φραγκούδης, τον ταυτίζουν με τον Τέτιο του Πτολεμαίου. Κατά την παράδοση η αγία Ελένη αποβιβάστηκε στις εκβολές του ποταμού, και είναι σ' αυτό το γεγονός που οφείλεται η ονομασία του ποταμού. Ο Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρει: «Καί ὂνταν ἐπεσώσαν καί ἐράξαν εἰς τήν γῆν ἒβγαλεν τό σεντούκιν μέ τούς β' σταυρούς, καί ἒφαν εἰς τό Βασιλοπόταμον» (παρ. 8).

Πάνω στον ποταμό κατασκευάστηκαν μέχρι το 1990 τα ακόλουθα δυο φράγματα:

1. Στα πλαίσια του Σχεδίου Ενιαίας Αγροτικής Αναπτύξεως Πιτσιλιάς κατασκευάστηκε το 1980 το τοξωτό φράγμα των Αγίων Βαβατσινιάς, χωρητικότητας 53.000 μ ³.
2. Στα πλαίσια του υδατικού έργου Βασιλικού - Πεντάσχοινου, συμπληρώθηκε το 1985 η κατασκευή του φράγματος Καλαβασού χωρητικότητας 17.000 μ ³. Το φράγμα αυτό μαζί με εκείνο του Διπόταμου αποτελούν την κύρια πηγή άρδευσης του υδατικού έργου. 

Ο Βασιλικός σήμερα κατατάσσεται μεταξύ των 20 μεγαλυτέρων σε μήκος ποταμών της Κύπρου.