Βασιλική
Τύπος εκκλησιών που διαδόθηκε κυρίως κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο και συναντάται στην Κύπρο και κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος -10ος αιώνας). Κύρια χαρακτηριστικά του ρυθμού της βασιλικής είναι το ορθογώνιο, κάποτε και τετράγωνο, σχήμα που υποδιαιρείται εσωτερικά από δυο, τέσσερις ή έξη σειρές κιόνων σε τρία, πέντε ή επτά κλίτη και σε ορισμένες πολύ μεγάλες βασιλικές από 8 σειρές κιόνων σε εννέα κλίτη.
Οι βασιλικές διακρίνονται σε ξυλόστεγες, με υπερυψωμένο το μέσο κλίτος που διετρυπάτο από πολλά παράθυρα για άπλετο φωτισμό του εσωτερικού (ελληνιστικός τύπος) και σε καμαροσκέπαστες, συνήθως χωρίς φωταγωγό στο μέσο κλίτος (ανατολικός τύπος). Οι ξυλόστεγες βασιλικές επεκράτησαν σ' όλες σχεδόν τις χώρες της Μεσογειακής λεκάνης κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο, ενώ οι καμαροσκέπαστες περιορίζονται κυρίως στη Συρία και σε ορισμένες περιοχές της Μικράς Ασίας.
Οι βασιλικές κατέληγαν συνήθως σε μια ή περισσότερες αψίδες στην ανατολική κυρίως και σπανιότερα στη δυτική πλευρά (βασιλικές Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα, Τύρο, ορισμένες στη Ρώμη κ.ά.). Στη βόρειο Αφρική πολλές βασιλικές είχαν δυο μεγάλες αψίδες, ανά μια στη δυτική και την ανατολική πλευρά. Εδώ όμως συνήθως η μια αψίδα στέγαζε τάφο μάρτυρος. Οι ανατολικού τύπου βασιλικές πολλές φορές δεν είχαν ημικυκλική αψίδα ή όσες είχαν, αυτή ήταν συνήθως εγγεγραμμένη σ' ευθύ ανατολικό τοίχο. Συνήθως στις βασιλικές ανατολικού τύπου υπήρχε τριμερής διαίρεση του ανατολικού τμήματος σε ορθογώνια διαμερίσματα, από τα οποία το ευρύτερο κεντρικό χρησίμευε σαν αψίδα και τα άλλα σαν παστοφόρια.
Οι ελληνιστικού τύπου βασιλικές είχαν συνήθως στα δυτικά νάρθηκα και αίθριο με τρεις ή τέσσερις στοές. Συνήθως όπου υπήρχε νάρθηκας, το αίθριο είχε τρεις στοές. Στο κέντρο του αιθρίου υπήρχε φιάλη που χρησίμευε για τις τελετουργικές απονίψεις.
Πολλές βασιλικές είχαν υπερώα (γυναικωνίτες) πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα. Στη βασιλική ήταν επίσης προσαρτημένο βαπτιστήριο και πολλές φορές το επισκοπείο, λουτρώνες και άλλα κτίσματα. Το σύμπλεγμα της βασιλικής περιβαλλόταν πολλές φορές με περίβολο.
Στην Κύπρο έχουν επισημανθεί μέχρι σήμερα 56 βασιλικές ξυλόστεγες από τις οποίες μόνο 20 έχουν ανασκαφεί κι απ' αυτές πολύ λίγες ολοκληρωτικά. Από τις βασιλικές αυτές τρεις είναι πεντάκλιτες (Αγίου Επιφανίου στη Σαλαμίνα, Αγίας Κυριακής στην Πάφο και Αχειροποιήτου στη Λάμπουσα. Οι βασιλικές του Αγίου Επιφανίου και της Αγίας Κυριακής κτίστηκαν αρχικά σαν επτάκλιτες στα τέλη του 4ου αιώνα και διαρρυθμίσθηκαν σε πεντάκλιτες τον 6ο αιώνα). Οι άλλες βασιλικές που ανασκάφηκαν μέχρι σήμερα ήταν τρίκλιτες. Οι πιο σημαντικές απ' αυτές είναι η βασιλική του Κουρίου, η βασιλική των Σόλων, η βασιλική της Καμπανόπετρας στη Σαλαμίνα, η βασιλική της Λιμενιώτισσας στην Πάφο, η βασιλική Α' στον Άγιο Γεώργιο της Πέγειας, η βασιλική στην Αγία Τριάδα Γιαλούσας, η βασιλική του Αγίου Φίλωνος στο Ριζοκάρπασο και η βασιλική Α ' της Αμαθούντος. Οι βασιλικές του Αγίου Επιφανίου, της Καμπανόπετρας και του Κουρίου είχαν νάρθηκα ευρύτερο του κυρίως ναού που επικοινωνούσε με μακρούς διαδρόμους κατά μήκος των μακρών τοίχων της βασιλικής. Στους διαδρόμους αυτούς που ήσαν εφοδιασμένοι με πεζούλια κτισμένα ανάμεσα στις εσωτερικές παραστάδες, στις βασιλικές του Αγίου Επιφανίου και του Κουρίου, φαίνεται ότι έμεναν οι κατηχούμενοι. Οι μακροί διάδρομοι στην Καμπανόπετρα ένωναν το νάρθηκα με το ανατολικό αίθριο της βασιλικής αυτής. Πραγματικά, κατ' εξαίρεση, η βασιλική της Καμπανόπετρας είχε δυο αίθρια, ένα μεγάλο τετράστωο δυτικά του νάρθηκα και ένα μικρότερο στ' ανατολικά των αψίδων με δυο ανοικτές στοές στη νότια και τη βόρεια πλευρά και μια κλειστή στην ανατολική πλευρά, στο μέσο της οποίας υπήρχε κιβώριο.
Οι νάρθηκες της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου και της βασιλικής της Καμπανόπετρας κατέληγαν σε αψίδες. Οι βασιλικές της Καμπανόπετρας, της Αγίας Κυριακής στην Πάφο, της βασιλικής έξω των τειχών στο Κούριον είχαν τετράστωο αίθριο παρ' όλο που είχαν νάρθηκα. Αντίθετα οι βασιλικές των Σόλων και Α' του Αγίου Γεωργίου Πέγειας είχαν τετράστωο αίθριο χωρίς νάρθηκα. Η βασιλική της Αγίας Τριάδος Γιαλούσας είχε νάρθηκα και τρίστωο αίθριο, ενώ οι βασιλικές της Αμαθούντος και της Λιμενιώτισσας είχαν νάρθηκα και εξωνάρθηκα χωρίς αίθριο. Στη βασιλική του Κουρίου το αίθριο είχε τη μορφή μικρής ανοικτής αυλής στο μέσο της οποίας υπήρχε εξάγωνη φιάλη. Εξάγωνη φιάλη με ημικυκλικές κόγχες στις πλευρές όπως εκείνη του Κουρίου υπήρχε και στο αίθριο της βασιλικής των Σόλων. Στο αίθριο της βασιλικής της Καμπανόπετρας υπήρχε οκτάπλευρη φιάλη που καλυπτόταν με κιβώριο. Τετράστωο αίθριο με φιάλη είχε και η βασιλική του Αποστόλου Βαρνάβα σύμφωνα με την περιγραφή του μοναχού Αλέξανδρου που έζησε τον 6ο αιώνα.
Στη βασιλική ήσαν προσαρτημένα και παρεκκλήσια είτε απ' ευθείας στους μακρούς τοίχους (βασιλικές Σόλων και Αγίας Τριάδος, Αμαθούντος Α'), είτε σε διαδρόμους κατά μήκος του βόρειου τοίχου (βασιλική Κουρίου, βασιλική έξω των τειχών Κουρίου και βασιλική Α' Αγίου Γεωργίου Πέγειας).
Το βαπτιστήριον της βασιλικής βρισκόταν είτε στ' ανατολικά (βασιλικές Αγίου Επιφανίου και Αγίας Τριάδος) είτε στα βόρεια (βασιλική Κουρίου) είτε στα νότια (βασιλική Αγίου Φίλωνος) είτε στα δυτικά (βασιλική Α' Αγίου Γεωργίου Πέγειας). Πάντοτε αποτελείτο από διάφορες αίθουσες και πολλές φορές από μεγάλη υπόστηλη αίθουσα και κάποτε με την μορφή βασιλικής με νάρθηκα και αίθριο ιδιαίτερο. Οι κύριες αίθουσες του βαπτιστηρίου ήταν το φωτιστήριο όπου υπήρχε η κτιστή και λαξευτή σταυρόσχημη, συνήθως, κολυμβήθρα (στην Κύπρο μόνο η κολυμβήθρα του βαπτιστηρίου της βασιλικής Α' του Αγίου Γεωργίου Πέγειας είναι κυκλική) και ονομαζόταν φωτιστήριον ή αίθουσα του αποδυτηρίου, δυτικά του φωτιστηρίου, η αίθουσα όπου οι βαπτισθέντες εχρίοντο υπό του επισκόπου (χρισμάριον) στ' ανατολικά του φωτιστηρίου, και οι αίθουσες των προβαπτισματικών τελετών.
Το τέμπλο των βασιλικών ήταν χαμηλό και αποτελείτο από πεσσίσκους και θωράκια. Συνήθως είχε τη μορφή Π και εκτεινόταν στο μέσο κλίτος. Τόσο οι πεσσίσκοι όσο και τα θωράκια ήσαν ανάγλυφα, κατασκευασμένα άλλοτε από μάρμαρο και άλλοτε από μαλακό ασβεστόλιθο.
Μαρμάρινος ή λίθινος, σχετικά χαμηλός, ήταν και ο άμβωνας των βασιλικών τοποθετημένος άλλοτε στον άξονα του μέσου κλίτους ή νοτιότερα. Από τον 8ο αιώνα εμφανίζεται στην Κύπρο η καμαροσκέπαστη βασιλική. Σε καμαροσκέπαστες μεταβλήθηκαν παλαιότερες ξυλόστεγες βασιλικές που είχαν καταστραφεί είτε κατά τις αραβικές επιδρομές είτε και για άλλους λόγους. Τέτοιες είναι οι βασιλικές της Παναγίας Αφέντρικας και των Ασωμάτων Αφέντρικας Ριζοκαρπάσου, της Παναγίας Συκάς Ριζοκαρπάσου, της Αγίας Βαρβάρας στην Κορόβια, η δεύτερη βασιλική του Αποστόλου Βαρνάβα, η πρώτη βασιλική των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στην Περιστερώνα Λευκωσίας κ.ά. Κατά κανόνα οι καμαροσκέπαστες βασιλικές της Κύπρου είχαν υπερυψωμένο το μέσο κλίτος αλλά χωρίς φωταγωγό και στερούνταν νάρθηκα και αιθρίου. Μόνο η τρίτη βασιλική της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη είχε φωταγωγό. Παράλληλα όμως με τις καμαροσκέπαστες βασιλικές εξακολουθούσαν να υπάρχουν και ξυλόστεγες βασιλικές. Οι τοξοστοιχίες όμως των βασιλικών της περιόδου αυτής φέρονταν από πεσσούς που αντικατέστησαν τους κίονες των παλαιοτέρων ξυλόστεγων βασιλικών, όπως π.χ. η δεύτερη βασιλική του Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά, η δεύτερη βασιλική του Αγίου Ηρακλειδίου στο ομώνυμο μοναστήρι στο Πολιτικό και η δεύτερη βασιλική της Κανακαρίας.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
