Βαρνάβα και Ιλαρίωνα εκκλησία
Η εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνα στην Περιστερώνα Λευκωσίας είναι μια από τις δυο πεντάτρουλλες εκκλησίες της Κύπρου. Έχει εσωτερικές διαστάσεις 16,50 Χ 14 μ. περίπου χωρίς το νάρθηκα και τις αψίδες. Η εκκλησία αυτή κτίστηκε στη μορφή τρίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής, στο κεντρικό κλίτος της οποίας βρίσκονται τρεις τρούλλοι, ενώ στο κέντρο των πλάγιων κλιτών η ημικυλινδρική καμάρα διακόπτεται από ένα μικρότερο τρούλλο που βρίσκεται στα πλάγια του κεντρικού τρούλλου του μέσου κλίτους. Έτσι ενώ διατηρείται η μορφή της βασιλικής, εξωτερικά η στέγη διαμορφώνεται σε σταυρόσχημη. Ο τύπος δηλαδή του πεντάτρουλλου ναού της Κύπρου αποτελεί κατά κάποιο τρόπο μεταβατικό τύπο. Οι τρεις τρούλλοι του μέσου κλίτους φέρονται από εγκάρσια τόξα που βαίνουν σε δυο ισχυρούς ορθογώνιους πεσσούς και σε παραστάδες του δυτικού και του ανατολικού τοίχου. Το ανατολικό και το δυτικό τόξο υποδιαιρούνται σε δυο με μικρότερο πεσσό που στηρίζει ημικυκλικά τόξα. Τα τρία κλίτη καταλήγουν σε ημικυκλικές αψίδες που διατρυπώνται από παράθυρα και διακοσμούνται εξωτερικά από ημικυκλικές αχιβάδες.
Ο νάρθηκας της εκκλησίας καλύπτεται από τρεις καμάρες ˙ η κεντρική με άξονα τον άξονα της εκκλησίας και οι δυο πλάγιες με άξονα εγκάρσιο στον άξονα της κεντρικής καμάρας. Η πρόσοψη του νάρθηκα οφείλεται σε επισκευή του 20ού αιώνα.
Οι δυο ανατολικοί τρούλλοι του μέσου κλίτους της εκκλησίας έχουν περιορισμένα ανοίγματα ενώ ο δυτικός τρούλλος έχει οκτώ παράθυρα που εναλλάσσονται με τυφλά αψιδώματα.
Σε σύγκριση με την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στη Γεροσκήπου, που είναι του ίδιου αρχιτεκτονικού τύπου, η εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος έχει καλύτερες αναλογίες, επιμελέστερη τοιχοδομία και διάρθρωση των ημικυκλικών αψίδων παρόμοια με εκκλησίες της Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως. Τα στοιχεία αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος κτίστηκε γύρω στο 1100 μ.Χ.
Η σημερινή όμως εκκλησία δεν είναι η αρχική εκκλησία. Η πεντάτρουλλη εκκλησία αντικατέστησε άλλην ίσου περίπου μεγέθους και ίσης μορφής καμαροσκέπαστης βασιλικής. Έρευνα που έγινε στο εσωτερικό της εκκλησίας έφερε στο φως σύνθρονο και τη βάση λίθινου εικονοστασίου, το οποίο ήταν ευθύγραμμο, σ' αντίθεση με τα πιόσχημα εικονοστάσια των βασιλικών της Παλαιοχριστιανικής περιόδου. Από την εκκλησία αυτή σώζεται τμήμα του βόρειου τοίχου, χαμηλά κάτω από το νεότερο καμπαναριό, ενσωματωμένο στο βόρειο τοίχο της πεντάτρουλλης εκκλησίας.
Η θύρα με την οποία επικοινωνεί ο νάρθηκας με τον κυρίως ναό είναι εν μέρει μεσαιωνική και επισκευασμένη πριν από 30 περίπου χρόνια. Στην εκκλησία διασώζονται μερικά υπολείμματα από τοιχογραφίες του 15ου αιώνα, όπως και αξιόλογες εικόνες (Χριστού, αποστόλου Παύλου, αγίου Βαρνάβα, Παναγίας, Υπαπαντής, του 16ου αιώνα, και εικόνα των αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος του 16ου αιώνα). Σώζονται ακόμη τα βημόθυρα του εικονοστασίου του 16ου αιώνα που αντικατεστάθη από το σημερινό εικονοστάσιο. Αξιόλογη είναι και η εικόνα του Προδρόμου που έχει επιζωγραφισθεί.
Στο νάρθηκα της εκκλησίας είναι εκτεθειμένα θωράκια που ανήκαν πιθανώς στο τέμπλο της προηγούμενης εκκλησίας ή στο τέμπλο του 12ου αιώνα της σημερινής εκκλησίας.