Βαπτιστήριο
Κατά τα αποστολικά χρόνια το βάπτισμα των Χριστιανών γινόταν σε υπαίθριους χώρους όπου υπήρχε νερό, όπως σε ποταμούς, λίμνες, δεξαμενές κλπ. Από τον 3ο μ.Χ. αι. όμως άρχισαν να παρουσιάζονται τα αυτοτελή οικοδομήματα που χρησιμοποιούνταν για τη διεξαγωγή των βαπτίσεων, τα βαπτιστήρια ή φωτιστήρια. Τα χριστιανικά αυτά οικοδομήματα πλήθυναν κατά τον 4ο μ.Χ. αι., όταν παρουσιάστηκαν και οι μεγάλες βασιλικές, κοντά στις οποίες συνήθως κτίζονταν ως αυτοτελή κτίρια, αλλά και ενωμένα μ' αυτές με διαδρόμους. Τα βαπτιστήρια ήταν συνήθως ευρύχωρα και διαιρούνταν σε δυο μέρη, στο προαύλιον ή εξώτερον οίκον και στον εσώτερον οίκον όπου γίνονταν οι βαπτίσεις. Η διακόσμησή τους ήταν εμπνευσμένη κυρίως από την βιβλική τυπολογία του βαπτίσματος.
Η ανάγκη ύπαρξης χωριστών οικοδομημάτων δίπλα στους μεγάλους ναούς για την τέλεση των βαπτίσεων, προέκυψε από το γεγονός ότι κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες οι Χριστιανοί βαπτίζονταν ενήλικες. Αλλά έως τότε, ως μη Χριστιανοί ακόμη, δεν εδικαιούντο να μετείχαν στα εντός των ναών τελούμενα μυστήρια. Έτσι, στους μεγάλους ναούς υπήρχαν και τα λεγόμενα κατηχούμενα, που ήσαν πρόσθετοι ειδικοί χώροι, συνήθως διάδρομοι κατά μήκος των δύο μεγάλων πλευρών των ναών, απ’ όπου οι υποψήφιοι Χριστιανοί παρακολουθούσαν τις ιεροτελεστίες. Μετά την κατήχηση ακολουθούσε η βάπτιση στο βαπτιστήριο, οπότε πλέον οι βαπτισθέντες εδικαιούντο να εισέρχονται κανονικά στους ναούς.
Τα βαπτιστήρια καταργήθηκαν βαθμιαία, από τον 6ο μ.Χ. αι. κ.ε., όταν είχε επικρατήσει η βάπτιση νηπίων οπότε άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι κολυμβήθρες.
Στην Κύπρο, η παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική διακρίνεται και από την ύπαρξη βαπτιστηρίων δίπλα από μεγάλες βασιλικές όπως εκείνη του Αγίου Επιφανίου στη Σαλαμίνα, ο καθεδρικός ναός του Κουρίου, η βασιλική της Αγίας Τριάδος στη Γιαλούσα, η βασιλική του Αγίου Φίλωνος στην Καρπασία.
(Για περιγραφή των βαπτιστηρίων των πιο πάνω βασιλικών, βλέπε ανάλογα λήμματα).