Βαλής
Ο γενικός κυβερνήτης ενός βιλαετιού, ευρείας εκτάσεως επαρχίας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που ήταν διαιρεμένη από τον 16ο αιώνα σε 35 ώς 36 και κάποτε λιγότερα ή περισσότερα βιλαέτια ποικίλου μεγέθους (άλλως εγιαλέτια - eyalet). Αυτά διαιρούνταν σε σαντζάκια υπό τον σαντζάκ μπέη ή μουτεσαρρίφη. Ο βαλής λεγόταν και μπεηλέρμπεης.
Αν και αρχικά μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους η Κύπρος ήταν βιλαέτι που περιλάμβανε και άλλες περιοχές εκτός του νησιού, ο κυβερνήτης της ήταν γνωστός ως μπεηλέρμπεης, και αργότερα ως μουτεσαρρίφ ή και μουσελλίμ. Ο όρος βαλής στην οθωμανική ιστορία της Κύπρου χρησιμοποιείται κυρίως στην περίοδο από το 1868 κ.ε., οπότε από τον Απρίλιο του χρόνου αυτού το νησί περιελήφθη στο βιλαέτι των Δαρδανελλίων με έδρα του βαλή του το Τσανάκ, σύμφωνα προς νόμο του 1864, που συνένωνε πολλά σαντζάκια ή πασαλίκια σε βιλαέτια υπό γενικό κυβερνήτη ή βαλή, χωρίς να θίγει την ίδια την υποδιαίρεση των σαντζακιών. Οι βαλήδες και οι μουτεσαρρίφηδες διορίζονταν από τον σουλτάνο, ενώ οι καϊμακάμηδες των σαντζακιών από τον βαλή. Η διευθέτηση αυτή σχετικά με την Κύπρο κράτησε δυο χρόνια και τέσσερις μήνες, από τον Απρίλιο του 1868 ως τον Αύγουστο του 1870. Ο βαλής συγκέντρωσε στα χέρια του, στην πρωτεύουσά του, όλες τις εξουσίες των τοπικών αρχών, αφαιρώντας τις από αυτές, πράγμα που προκάλεσε δυσχέρειες στη διεκπεραίωση των τρεχουσών υποθέσεων λόγω της αποστάσεως Κύπρου -Τσανάκ και της ελλείψεως τότε γρήγορων τρόπων επικοινωνίας. Η επικοινωνία του κυβερνήτη της Κύπρου με τον βαλή γινόταν κάθε 15 μέρες και κατ' αυτήν, λόγω των περιορισμένων εξουσιών του κυβερνήτη, συσσωρεύονταν πλήθος υποθέσεων στις οποίες δύσκολα μπορούσε να δοθεί λύση, λ.χ. για καταδίκες σε φυλάκιση πέραν των 3 μηνών χρειαζόταν η επικύρωση του μετζιλισιού των Δαρδανελλίων, που ελάχιστα ενδιαφερόταν για την Κύπρο. Η έλλειψη μαρτύρων που θα ήθελαν να ταξιδέψουν στα Δαρδανέλλια για να μαρτυρήσουν σε μια υπόθεση, άφηνε τους χειρότερους εγκληματίες ατιμώρητους.
Ο βαλής Αχμέτ Καϊσαρλί πασάς επισκέφθηκε την Κύπρο για 5 εβδομάδες και αναχώρησε στη Ρόδο στις 19 Μαϊου 1868. Εργάστηκε τόσο δραστήρια για την καταστροφή των ακρίδων, που αν οι ενέργειές του συνεχίζονταν, θα οδηγούσαν στην εξάλειψή τους. Κατά τη δεύτερη επίσκεψή του στην Κύπρο για 2 εβδομάδες στα 1870 (τέλη Απριλίου, αρχές Μαΐου), το νησί υπέφερε από σιτοδεία και ανομβρία που κράτησε ως τα 1874 και συνοδεύθηκε από νέες επιδρομές ακρίδων και πλήρη καταστροφή της παραγωγής σιτηρών και αχύρου, το οποίο στα 1868- 9 απορροφούσε ο τουρκικός στρατός και η Κρήτη.
Ο κυβερνήτης Μεχμέτ Σαΐντ πασάς (1828- 1871), αδιάφθορος και απαλλαγμένος από φανατισμό, παρά τις δυσχέρειες από τη νομική θέση του σχετικά με τον βαλή, επιδιόρθωσε το σύστημα υδατοπρομήθειας της Λευκωσίας και της Λάρνακας και συνέχισε την διόρθωση της ροής του Πεδιαίου που είχε αρχίσει ο Εντέμ πασάς (1843 - 1845), δίνοντας έτσι για καλλιέργεια σημαντική έκταση εύφορης γης. Επίσης επανέλαβε την κατασκευή του δρόμου Λευκωσίας -Λάρνακας, που είχε γίνει μόνο κατά το 1/3, και τη συμπλήρωσε με δαπάνη 300.000 γροσιών, ενώ για το 1/3 είχαν δαπανηθεί 2.000.000 γρόσια. Έκτισε δε και γεφύρια, κι ενέτεινε την μάχη κατά των ακρίδων.
Οι δυσχέρειες λόγω της αποστάσεως της Κύπρου από την έδρα του βαλή υποχρέωσαν τους Κυπρίους να στείλουν αποστολή στην Κωνσταντινούπολη (δυο Έλληνες και δυο Τούρκους υπό τον αρχιεπίσκοπο Σωφρόνιο), που έμεινε στην πρωτεύουσα από 26 του Μαΐου ως 5 Αυγούστου 1870 και έπεισε την Υψηλή Πύλη με τη βοήθεια του (Παφίτη) μεγάλου βεζίρη Μεχμέτ πασά Κιμπρισλί, να αποσύρει την Κύπρο από τη δικαιοδοσία του βαλή του Αρχιπελάγους (των Δαρδανελλίων) και να επαναφέρει σ' αυτήν το καθεστώς του μουτεσαρριφλικιού καθώς και για παροχή δωρεάν σπόρου για το επόμενο έτος από τις κυβερνητικές σιταποθήκες.
Ωστόσο οι μεταρρυθμίσεις του Μιδάτ πασά επανέφεραν την δικαιοδοσία του βαλή του βιλαετιού του Αρχιπελάγους στην Κύπρο, με την ανασύσταση του καθεστώτος των βιλαετιών, ύστερα από προσωρινή κατάργησή τους στα 1871-1872 από τον Μαχμούτ Νεντίμ πασά στην πρώτη μεγάλη βεζιρία του. Έτσι στα χρόνια 1871-1876 ο Άγγλος πρόξενος Λανγκ αναφέρει πάντοτε για την Κύπρο ως υπαγόμενη στο βιλαέτι του Αρχιπελάγους. Όταν στα 1878 ο σουλτάνος διέταξε με φιρμάνι την παράδοση της Κύπρου στους Βρεττανούς, το απηύθυνε πρώτα στον βαλή του βιλαετιού του Αρχιπελάγους βεζίρη Σαντίκ πασά, και έπειτα στον διοικητή (μουτεσαρρίφ) της Κύπρου Μπεσσίμ πασά, που προφανώς ήταν υπό τη δικαιοδοσία του βαλή — που τότε έδρευε στη Ρόδο— και δεν είχε άμεση επικοινωνία με το σουλτάνο. Εξ ίσου σημαντική απόδειξη της υπαγωγής της Κύπρου στο βαλή είναι και η άφιξη στην Κύπρο κατά τα τέλη Μαΐουη 1878, δυο περίπου μήνες προ της αγγλικής κατοχής, του βαλή του Αρχιπελάγους από τη Ρόδο, Σάββα (ή Γιουσούφ) πασά, Κυπρίου την καταγωγή, για να ελέγξει τις πολυάριθμες καταγγελίες εναντίον του τότε κυβερνήτη Κιαμίλ πασά για πλήθος παρανομίες και καταπιεστικές ενέργειες, όπως γράφει ανώνυμος Κύπριος λόγιος από τη Λάρνακα στην «Κλειώ» Τεργέστης (1/13/7/1878, Έτος ΙΗ, Τα παθήματα της Κύπρου), και βεβαιώνει το λαϊκό, αλλά σε πλείστα βάσιμο, ιστορικό μυθιστόρημα του Κ. Ραγιά (Τεύκρου Ανθία) Ένας Γραικός που γίνηκε Πασάς, Ιστορικό Ρομάντζο, Λευκωσία Κύπρου, 1935, σσ. 350-352. Επομένως και η δεύτερη κυβερνητεία (1874-6) του Αζίζ πασά, και η πρώτη κυβερνητεία του Μεχμέτ Βεΐς (Μάιοςς 1872 - Δεκέμβριος 1874), του Τζοσούν πασά (; 1874 - 1876;), η δεύτερη κυβερνητεία του Μεχμέτ Βεΐς (1876 -Μάιος, Ιούνιος 1877), εκείνη του Αχμέτ Κιαμίλ (Μάιος - Ιούνιος 1877 - Μάιος 1878), και εκείνη του τελευταίου κυβερνήτη Μπεσσίμ πασά (Μάιος 1878 - Ιούλιος 1878) υπάγονται στην περίοδο που η Κύπρος ανήκε στη δικαιοδοσία του βαλή του βιλαετιού του Αρχιπελάγους. Τον Σάββα πασά αμέσως μετά την επιστροφή του στη Ρόδο αντικατέστησε ο Σαντίκ πασάς ως βαλής του βιλαετιού, και επί Σαντίκ και κυβερνήτη Μπεσσίμ έγινε η μεταβίβαση της Κύπρου στη Μεγάλη Βρεττανία.