Βαλεντινιανοί
Οπαδοί του Έλληνα γνωστικού φιλοσόφου Βαλεντίνου από την Αλεξάνδρεια, των μέσων του 2ου μ.Χ. αιώνα. Ο Βαλεντίνος, ύστερα από μακρά δραστηριότητα στη Ρώμη, αποσπάσθηκε από την Εκκλησία και επέστρεψε στην Ανατολή, όπου ανέπτυξε νέα εξηγητική - φιλοσοφική δράση ως θεολόγος, που δίδασκε ότι ο θεός είναι Ανύμφευτος, Μόνος, χωρίς θηλυκότητα, αντίθετα προς μερικούς μαθητές του που θεωρούσαν τον Θεό Δισυπόστατο, αποτελούμενο: α) από την «Προαρχήν» ή «Πρώτον Πατέρα» («Προπατέρα») ή «βάθος» («βύθος»), και β) από την θηλυκή θεότητα, την σύζυγό του, άλλως «Σκέψη» («Έννοια») ή «Χάριν» ή «Σιγήν».
Οι θεωρίες των Βαλεντινιανών ή Ουαλεντινιανών, μαζί με διάφορες άλλες συγγενείς αιρέσεις, ήσαν πολύ διαδεδομένες στην Κύπρο κατά το β' μισό του 4ου μ.Χ. αιώνα, κυρίως στην περιοχή της Κωνσταντίας, όπου γνωστός επίσκοπός τους ήταν ο Αέτιος. Με τον Αέτιο και άλλους Βαλεντινιανούς είχε μακρές συζητήσεις, συγκρούσεις και αντιδικίες ο Σαλαμίνος (Κωνσταντίας) Επιφάνιος* (366-402 μ.Χ.). Βλέπε και λήμμα Αέτιος επίσκοπος.
Γεννήθηκε στην Αίγυπτο και μορφώθηκε επί Αδριανού (117-138) στην Αλεξάνδρεια, όπου δίδαξε το σύστημα του, και ταξίδεψε στη Ρώμη (135), στην Εκκλησία της οποίας προσπάθησε να σταδιοδρομήσει χωρίς επιτυχία. Εκεί τελικά δημιούργησε δική του εκκλησία και σχολή, στην οποία δίδαξε μέχρι την εποχή του Ανίκητου (154-165) και κατόπιν επισκέφθηκε την Κύπρο όπου αφού συνέστησε ισχυρή ομάδα μαθητών, πέθανε.
Χάρη στα διανοητικά του χαρίσματα, και στη γνώση της ελληνικής φιλοσοφίας, από την οποία επηρεάσθηκε, χρησιμοποίησε την Καινή Διαθήκη και δίδαξε με τρόπο τέτοιο, ώστε να δημιουργήσει στους κόλπους της Εκκλησίας μία σημαντική κρίση, στην έξοδο από την οποία βοήθησε πολύ ο Ειρηναίος, στον οποίο οφείλεται η πρώτη περιγραφή και προσπάθεια αναίρεσης του συστήματος του Βαλεντίνου.
Οι γνώσεις που υπάρχουν σήμερα για τον ίδιο και τη γνωστική του σχολή, αντλούνται κυρίως από δύο εκκλησιαστικούς συγγραφείς:
Τον Ειρηναίο που αποτελεί και την πιο αρχαία πηγή (περίπου το 180 μ.Χ.) και παρουσιάζει μια σχετικά λεπτομερή περιγραφή του θεολογικού συστήματος του Βαλεντινιανισμού διανθισμένη βέβαια από έντονο απολογητικό λόγο.
Τον Κλήμη Αλεξανδρείας που γράφει περίπου το 200 μ.Χ. και παραθέτει αποσπάσματα από το έργο του Βαλεντίνου που προέρχονται από φιλοσοφικές πραγματείες, κηρύγματα με θέμα την κατάλυση του θανάτου ("απ' αρχής αθάνατοι έστε και τέκνα ζωής έστε αιωνίας και τον θάνατον ηθέλετε μερίσασθαι εις εαυτούς, ίνα δαπανήσητε αυτόν και αναλώσητε, και αποθάνη ο θάνατος εν ύμίν") και την παρουσία της αλήθειας στα παγανιστικά κείμενα, καθώς και μια ομιλία με θέμα τον Αδάμ.
Έργα
Στον Βαλεντίνο αποδίδονται διάφορα έργα (Επιστολές, Ομιλίες, Ψαλμοί κ.ά.) από τα όποια σώζονται μόνο αποσπάσματα. Υπάρχει πάντως ένα Γνωστικό κείμενο που ανακαλύφθηκε στο Ναγκ Χαμαντί της Αιγύπτου το 1945/46 και οι περισσότεροι των ειδικών ερευνητών ταυτίζουν με το Ευαγγέλιο της Αληθείας, το οποίο, όπως αναφέρει ο Ειρηναίος ("Κατά Αιρέσ." 3.11.9) θεωρούσαν οι οπαδοί του Βαλεντίνου σαν πέμπτο Ευαγγέλιο. Θεωρείται πιθανό ότι γράφτηκε στα μέσα ή προς το τέλος του δεύτερου αιώνα, ίσως από κάποιο μέλος της σχολής του Βαλεντίνου αν όχι από τον ίδιο, όπως υποστηρίζουν αρκετοί μελετητές.
Μαθητές
Ο Βαλεντίνος πέτυχε μεγάλη εξάπλωση της σχολής του με τη βοήθεια μάλιστα σπουδαίων μαθητών, οι οποίοι συχνά διαφοροποίησαν σε πολλά σημεία τη διδασκαλία του. Συγχρόνως όμως οι αρχαίες πηγές δεν κάνουν πάντοτε διάκριση μεταξύ των προσωπικών αντιλήψεων του Βαλεντίνου και των ιδεών των μαθητών του, οι γνωστότεροι από τους οποίους ήταν: ο Πτολεμαίος, ο Ηρακλέων, ο Φλωρίνος, ο Σεκούνδος, ο Ιούλιος Κασσιανός κ.ά.