Αχέλειας τσιφλίκι
Μεγάλη συμπαγής έκταση 5.191 σκαλών γεωργικής γης, στ' ανατολικά του ποταμού της Έζουσας. Τα προσχωσιγενή κυρίως εδάφη του τσιφλικιού αναπτύχθηκαν πάνω στις πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Με την εξαίρεση της τοποθεσίας Μορόκαμπος, στα βόρεια, που βρίσκεται σ' ένα υψόμετρο γύρω στα 80 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, η υπόλοιπη έκταση του τσιφλικιού είναι καμπίσια, με υψόμετρο γύρω στα 35 μ. και με μια ανεπαίσθητη κλίση προς τη θάλασσα. Το μικροκλίμα της περιοχής είναι ιδεώδες για πάρα πολλές καλλιέργειες, οι δε θερμοκρασίες θεωρούνται κατάλληλες και για πολύ ευαίσθητα φυτά, όπως είναι τα εσπεριδοειδή, τα πρώιμα λαχανικά, τα πρώιμα σταφύλια, κλπ. Πολύ σπάνια οι θερμοκρασίες πέφτουν σε χαμηλά επίπεδα κι ακόμη σπανιότερα κάτω του μηδενός. Η χαλαζόπτωση είναι σχεδόν ανύπαρκτη, η δε δημιουργία παγετού μόνο σε πολύ δριμείς χειμώνες είναι δυνατό να εμφανιστεί. Συγκεκριμένα η μέση ετήσια βροχόπτωση είναι γύρω στα 450 χιλιοστόμετρα, η μέση ημερήσια μεγίστη θερμοκρασία 16,5°C τον Ιανουάριο και 31,9°C τον Ιούλιο, η μέση ημερήσια ελάχιστη θερμοκρασία 8,8°C τον Ιανουάριο και 21,1°C τον Ιούλιο.
Δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία για την κατάσταση της διακατοχής γης του τσιφλικιού κατά τη Βυζαντινή περίοδο, όμως στα λουζινιανο- βενετικά χρόνια η Αχέλεια, σύμφωνα με τον ντε Μας Λατρί και τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό υπήρξε κατά καιρούς φέουδο και βασιλικό κτήμα. Επίσης, σύμφωνα με τον ντε Μας Λατρί, η Αχέλεια ανήκε στο Τάγμα των Ιπποτών που είχε έδρα τη Ρόδο. Κατά τη Λουζινιανο - βενετική περίοδο η συμπαγής, αρδευόμενη καμπίσια έκταση της Αχέλειας εκαλλιεργείτο με φυτείες ζαχαροκάλαμου που το προϊόν τους εξαγόταν κυρίως στη Βενετία.
Μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Τούρκους το 1570/1, η Αχέλεια μαζί με τρία άλλα τσιφλίκια (Κούκλια, Μαμώνια, Πότιμα) περιήλθαν στην κατοχή της βαλιδέ σουλτάνας ενώ αργότερα μεταβιβάστηκαν με φιρμάνι στο μεγάλο βεζίρη στρατάρχη Μεχμέτ Εμίν Κιπρισλί Πασά, πρώην πρωθυπουργό της Τουρκίας. Απ' αυτόν μεταβιβάστηκαν στην κόρη του, Χατιτζέ Χανούμ.
Οι ιδιοκτήτες του τσιφλικιού της Αχέλειας δεν καλλιέργησαν ποτέ τη γη, αλλά συνεχώς ενοικίαζαν τόσο τη γεωργική έκταση όσο και το νερό του ποταμού της Έζουσας (Αχέλειας) σε ιδιώτες για περίοδο που κυμαινόταν μεταξύ 3 και 5 χρόνων. Οι ενοικιαστές με τη σειρά τους καλλιεργούσαν μέρος της γης, ενώ ενοικίαζαν το υπόλοιπο σε μικροϊδιοκτήτες. Κάποτε η εύφορη γη της Αχέλειας ενοικιαζόταν ως βοσκότοπος, το δε άφθονο νερό της Έζουσας ενοικιαζόταν και μεταφερόταν σ' άλλα χωριά σε μακρινές αποστάσεις. Κάτω από τέτοιες συνθήκες το τσιφλίκι παραμελήθηκε, και ερημώθηκαν οι λίγες κτιριακές εγκαταστάσεις.
Η βρεττανική αποικιακή κυβέρνηση προβληματιζόταν για την απαλλοτρίωση της έκτασης των τσιφλικιών από το 1938. Μεσολάβησε όμως ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος και η απόφαση αναβλήθηκε. Τον Απρίλιο του 1944 η αποικιακή κυβέρνηση αποφάσισε να επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα της απαλλοτρίωσης. Η όλη εργασία επισπεύσθηκε και τον Απρίλιο του 1945 ο κυβερνήτης υπέγραψε τη γνωστοποίηση απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών σύμφωνα με τα εδάφια 2,3 και 4 των περί Αναγκαστικής Απαλλοτριώσεως Νόμων, του 1899 μέχρι 1944.
Βελτιώσεις: Αμέσως μετά την απαλλοτρίωση του τσιφλικιού της Αχέλειας έγιναν οι πιο κάτω βελτιώσεις: α) αρδευτικά, έργα: Επανακατασκευάστηκε και ευθυγραμμίστηκε το αρδευτικό δίκτυο, αφού στο μεταξύ ανορύχθηκαν δυο γεωτρήσεις κατά μήκος του ποταμού της Έζουσας. Η μεταφορά του νερού γίνεται τώρα με τσιμεντένιο κανάλι κι όχι χωμάτινο αυλάκι. β) Βαθιά καλλιέργεια: Έγιναν βαθιά καλλιέργεια για να ξεριζωθούν τα αγριόχορτα, και ισοπεδώσεις εκεί που χρειάζονταν. γ) Κατασκευή αγροτικών δρόμων και οχετών: Για να αποκτήσει το κάθε τεμάχιο προσπέλαση ήταν αναγκαία η κατασκευή αγροτικών δρόμων καθώς και η κατασκευή γεφυριών. δ) Ανεμοθραύστες: Για να προστατευθούν οι φυτείες από τους δυνατούς ανέμους κατασκευάστηκαν ανεμοθραύστες από κυπαρίσσια και ευκαλύπτους. ε) Εγκατάσταση μονίμων φυτειών: Εγκαταστάθηκαν μόνιμες φυτείες για εντατική εκμετάλλευση της γης και του νερού. Συγκεκριμένα στην Αχέλεια φυτεύτηκαν 292 σκάλες με αμπέλια, 32 σκάλες με αμυγδαλιές και 100 σκάλες με ελιές. Οι φυτείες εσπεριδοειδών και καρυδιάς (πέκαν) απέτυχαν και εκριζώθηκαν. Ακόμη στην Αχέλεια φυτεύτηκε μια έκταση 137 σκαλών με ακακίες για παρεμπόδιση της διάβρωσης. στ) Κτηνοτροφία: Δημιουργήθηκαν δυο μάντρες με 300 πρόβατα, μια μονάδα χοιροτροφίας και μια μονάδα παραγωγής αυγών. ζ) Κτιριακές εγκαταστάσεις: Αποτελούνταν από αποθηκευτικούς χώρους, οικοδομές για μηχανήματα, εργαλεία και προσωπικό. η) Φυτώρια: Κάπου 40 σκάλες της αφέθηκαν για το φυτώριο της Αχέλειας.
Συνεργατική έπαυλη Αχέλειας: Η υπόλοιπη έκταση του τσιφλικιού ενοικιάστηκε σε ακτήμονες ή μικροκαλλιεργητές από την Αχέλεια και τα γειτονικά χωριά. Η έκταση διαιρέθηκε σε τρία τμήματα και κάθε ενοικιαστής πήρε τρία τεμάχια, ένα σε κάθε τμήμα. Το ενοικιαστήριο είχε διάρκεια 10 χρόνια. Η γη ουσιαστικά ενοικιάστηκε στη συνεργατική έπαυλη Αχέλειας η οποία με τη σειρά της την ενοικίασε στα μέλη της με την έγκριση της κυβέρνησης. Οι εργασίες της εταιρείας περιλάμβαναν τα χωριά Γεροσκήπου, Αχέλεια, Τίμη, Αγία Βαρβάρα, Αγία Μαρινούδα, Κολώνη και Αναρίτα, από τα οποία προφανώς προέρχονταν τα μέλη. Αρχικά μέλη της εταιρείας ήσαν 112 Ελληνοκύπριοι και 38 Τουρκοκύπριοι.
Το 1956 η συνεργατική έπαυλη Αχέλειας αριθμούσε 153 μέλη. Κάθε μέλος είχε στη διάθεσή του 18-20 σκάλες γης σε τρία διαφορετικά τμήματα, με μια μέση έκταση τεμαχίου 6 περίπου σκάλες. Η συνολική έκταση που ενοικιαζόταν στην έπαυλη ανερχόταν σε 2.922 σκάλες.
Το 1962 ενοικιάστηκαν στη συνεργατική έπαυλη Αχέλειας κάπου 217 σκάλες ξηρικής γης για την παραγωγή κτηνοτροφικών φυτών που θεωρήθηκαν αναγκαία για την εκτροφή των προβάτων. Ακόμη επεκτάθηκαν οι κτιριακές εγκαταστάσεις στην κυβερνητική έκταση του τσιφλικιού, που ανερχόταν σε 1.348 σκάλες για τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες της διοίκησης, του αποθηκευτικού χώρου, του φυτωρίου κλπ. Παρά το γεγονός ότι η ενοικιαζόμενη γη παρέμεινε η ίδια, ο αριθμός των ενοικιαστών το 1971 ήταν 154.
Σήμερα, αφού η κυβέρνηση κράτησε 1.683 σκάλες γης για τις ανάγκες του υπουργείου Γεωργίας και Φυσικών Πόρων, αφού αφαιρέθηκε η έκταση που καταλήφθηκε από το αεροδρόμιο Πάφου και αφού ακόμη αφαιρέθηκαν άλλες 642 σκάλες (δρόμοι, κτιριακές εγκαταστάσεις, άγονη γη), η υπόλοιπη έκταση διανεμήθηκε σε 139 κλήρους που μπορούν να αυξηθούν σε 141.
Η έκταση που κρατήθηκε από την κυβέρνηση για τις ανάγκες του υπουργείου Γεωργίας και Φυσικών Πόρων περιλαμβάνει τα ακόλουθα: Φυτώρια, πειραματικό σταθμό του Ινστιτούτου Γεωργικών Ερευνών, λαχανοκομικές μονάδες, αμυγδαλεώνα, εσπεριδοειδή, αμπέλια οινοποιήσιμων και επιτραπέζιων ποικιλιών, καρυδιές (πέκαν), ελιές, τριφύλλι, φυλλοβόλα, μεσπιλιές και μια κενή έκταση για μελλοντικές ανάγκες. Εξάλλου στην περιοχή του Μορόκαμπου μια έκταση κάπου 250 σκαλών χρησιμοποιείται από το Τμήμα Γεωργίας και το Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών για παραγωγή βασικών σπόρων σιτηρών, παραγωγή σπόρων κτηνοτροφικών φυτών (λόλιο, λανά, μπιζέλι), δοκιμαστική καλλιέργεια νέων ειδών και ποικιλιών φυτών μεγάλης καλλιέργειας (σόγια, ηλίανθος, σαφρόνι, ρεβύθια κλπ), καθώς και νέων ποικιλιών κτηνοτροφικών φυτών, και διεξαγωγή πειραμάτων από το Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών για θέματα που αφορούν τα φυτά μεγάλης καλλιέργειας.
Γ. ΚΑΡΟΥΖΗΣ