Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Επώνυμο της Παναγίας που συναντούμε σε διάφορες περιοχές της Κύπρου. Συνήθως είναι τοποθεσίες με ερειπωμένους ναούς αφιερωμένους στην Παναγία. Η σημαντικότερη και πιο γνωστή τοποθεσία Αφέντρικα βρίσκεται 9 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Ριζοκαρπάσου και είναι γεμάτη ερείπια: θεμέλια σπιτιών, αρχιτεκτονικά μέλη (κολόνες, τρίγλυφα, μετόπες κλπ.), τρεις μισοερειπωμένες εκκλησίες κ.ά. γεμίζουν μια έκταση 1 τετραγωνικού χιλιομέτρου. Στα νότια περιορίζεται από απότομους λόφους και στα βόρεια από τη θάλασσα κι ένα μικρό όρμο, στον οποίο, διακρίνονται καθαρά λιμενοβραχίονες αρχαίου λιμανιού.

Την ύπαρξη του λιμανιού βεβαιώνει κι η ονομασία της παραθαλάσσιας περιοχής, Λιμιόνας. Στα δυτικά του λιμανιού και σε αρκετή έκταση κατά μήκος της ακτής βρίσκονται τα αρχαία νεκροταφεία της πόλης αυτής που ούτε ο Στράβων, ούτε ο Πτολεμαίος αναφέρουν. Τα νεκροταφεία αυτά εκτείνονται χρονολογικά από το τέλος του 6ου μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ. Ο Άγγλος αρχαιολόγος D. Hogarth ταύτισε την πόλη αυτή, το 1889, με την πλησιόχωρη της Καρπασίας πόλη Ουρανία που κυρίευσε ο Δημήτριος ο Πολιορκητής το 306 π.Χ., σύμφωνα με τον Διόδωρο. Αν και η άποψη αυτή δεν έγινε γενικά αποδεκτή, είναι λογική. Πάντως είναι βέβαιο ότι στην περιοχή της Αφέντρικας υπήρχε σημαντική πόλη, τουλάχιστον από τους Κλασσικούς χρόνους, αν όχι και νωρίτερα, που έφθασε σε μεγάλη ακμή κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Η πόλη παρήκμασε βαθμιαία από τη Μέση Βυζαντινή περίοδο και εγκαταλείφθηκε πολύ αργότερα.

Βλέπε λήμμα: Ουρανία

Στα τέλη του περασμένου αιώνα σώζονταν ακόμη τα κατάλοιπα τριών άλλων εκκλησιών τελείως ερειπωμένων, ενώ στην κορυφή του λόφου που δέσποζε της πόλης ο Hogarth διέκρινε τα ερείπια οχυρωμένης ακρόπολης.

Τα σημαντικότερα κτίρια που σώζονται σήμερα, εκτός από μερικά αγροτικά σπίτια, που χρησιμοποιούσαν οι γεωργοί του Ριζοκαρπάσου κατά τη διάρκεια γεωργικών εργασιών στην περιοχή, είναι η βασιλική της Παναγίας, η βασιλική των Ασωμάτων και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.

Βασιλική της Παναγίας

Η βασιλική  της Παναγίας κτίστηκε, όπως φαίνεται από τα μαρμάρινα κατάλοιπα του άμβωνος και του τέμπλου, που έχουν χρησιμοποιηθεί στο δάπεδο της σημερινής εκκλησίας του 16ου αιώνα, τον 6ο αιώνα. Αρχικά ήταν τρίκλιτη και ξυλόστεγη. Τα τρία κλίτη κατέληγαν στα ανατολικά σε τρεις ημικυκλικές προεξέχουσες αψίδες που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με ανοίγματα στον ημικυκλικό τοίχο της κεντρικής αψίδας.

Η βασιλική είχε εσωτερικές διαστάσεις 22 Χ 16 μ. χωρίς τις αψίδες. Είναι άγνωστο αν είχε νάρθηκα και αίθριο. Στην κεντρική αψίδα υπήρχε ημικυκλικό σύνθρονο. Από την ξυλόστεγη αυτή βασιλική σωζόταν μέχρι το 1974 τμήμα του ημικυκλικού τοίχου της αψίδας, μεγάλο τμήμα του νότιου τοίχου και τμήμα του δυτικού τοίχου καθώς και ο δυτικός ημικίονας και ο πρώτος από δυσμάς κίονας της νότιας κιονοστοιχίας. Οι κίονες ήσαν κατασκευασμένοι από πωρόλιθο. Μετά την καταστροφή της ξυλόστεγης αυτής βασιλικής τον 8ο αιώνα, προστέθηκαν στους μακρούς τοίχους παραστάδες που ενώνονταν με κτιστά τόξα ώστε το πάχος του βόρειου και του νότιου τοίχου διπλασιάστηκε. Παράλληλα οι πώρινοι κίονες των τοξοστοιχιών αντικαταστάθηκαν με ισχυρούς πεσσούς που ενώνονταν με χαμηλά τόξα κι η βασιλική καλύφθηκε με κτιστές ημικυλινδρικές καμάρες που έβαιναν σε τόξα που έφεραν παραστάδες προσκολλημένες στους πεσσούς και το νότιο και το βόρειο τοίχο. Η καμάρα που κάλυπτε το μέσο κλίτος ήταν υπερυψωμένη σε σχέση με τις καμάρες των πλάγιων κλιτών, αλλά δεν είχε φωτιστικά ανοίγματα με αποτέλεσμα το εσωτερικό της βασιλικής να είναι μάλλον σκοτεινό. Η βασιλική αυτή, τμήματα της οποίας σώζονται (προσκολλημένα στα  υπολείμματα της αρχικής βασιλικής), δεν είχε νάρθηκα ή αίθριο. Είχε όμως τρεις θύρες στο δυτικό τοίχο (μια σε κάθε κλίτος). Μια άλλη θύρα υπήρχε στο μέσο περίπου του νότιου τοίχου. Μετά την καταστροφή και της βασιλικής αυτής, κτίστηκε τον 16ο αιώνα, στο δυτικό ήμισυ του μέσου κλίτους, καμαροσκέπαστη εκκλησία, με οξυκόρυφη καμάρα, που διατηρείται μέχρι σήμερα.

Βασιλική των Ασωμάτων

Η βασιλική των Ασωμάτων βρίσκεται 100 περίπου μέτρα νοτιότερα της βασιλικής της Παναγίας. Είναι μικρότερη, αλλά διατηρείται σε καλύτερη, σχετικά, κατάσταση. Από τη βασιλική αυτή σώθηκαν η νότια τοξοστοιχία και το νότιο κλίτος με την καμάρα του, η κεντρική αψίδα, μέχρι σχεδόν το ύψος της γέννησης του τεταρτοσφαιρίου, μεγάλο τμήμα της βόρειας τοξοστοιχίας, τμήματα του δυτικού τοίχου και οι χαμηλότεροι δόμοι του βόρειου τοίχου και της αψίδας του βόρειου κλίτους. Οι αψίδες, στις οποίες κατέληγαν τα κλίτη, στ' ανατολικά, ήσαν ημικυκλικές όπως εκείνες της βασιλικής της Παναγίας. Η βασιλική είχε εσωτερικές διαστάσεις 15 Χ11 μ. Όπως και η βασιλική της Παναγίας έτσι και η βασιλική των Ασωμάτων κτίστηκε τον 5ο ή 6ο αιώνα σαν τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική της οποίας τα κλίτη χωρίζονταν με 5 πώρινους κίονες σε κάθε κιονοστοιχία. Στην αψίδα του μέσου κλίτους της βασιλικής υπήρχε μικρό σύνθρονο από δυο βαθμίδες, όπως απέδειξε η έρευνα που έγινε το 1966.

Η ξυλόστεγη βασιλική των Ασωμάτων καταστράφηκε πιθανότατα τον 8ο αιώνα. Σώθηκαν μόνο η νότια και η κεντρική αψίδα και τμήματα του δυτικού τοίχου. Τον 8ο αιώνα ξανακτίστηκε σαν καμαροσκέπαστη βασιλική. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος ξανακτίστηκαν με τυφλά τόξα και ταυόσχημες παραστάδες ενώ τα κλίτη χωρίστηκαν από δυο πεσσοστοιχίες από τρεις σταυρόσχημους πεσσούς που στήριζαν τόσο τα κατά μήκος όσο και τα εγκάρσια τόξα πάνω στα οποία έβαιναν οι καμάρες των κλιτών. Όπως και στη βασιλική της Παναγίας έτσι και στη βασιλική των Ασωμάτων το μέσο κλίτος ήταν υπερυψωμένο, χωρίς όμως φωταγωγό. Έτσι το εσωτερικό της βασιλικής φωτιζόταν αμυδρά από τις τρεις θύρες του δυτικού τοίχου, που οδηγούσαν στα κλίτη και από το μικρό παράθυρο της αψίδας. Μετά την καταστροφή της κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, δεν ξανακτίστηκε.

Η μικρή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται 50 μ. περίπου στα δυτικά της εκκλησίας της Παναγίας. Ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλλο και έχει δυο αψίδες. Είναι ένας από τους δυο δίκογχους ναούς που βρίσκονται στην Κύπρο. Αρχικά κτίστηκε χωρίς νάρθηκα. Αργότερα προστέθηκε στα δυτικά νάρθηκας με δυο αψίδες, του οποίου σήμερα μόνο τα θεμέλια σώζονται. Η δυτική και η ανατολική καμάρα, μαζί με μεγάλο μέρος του δυτικού τοίχου και τμήματα του νότιου τοίχου και των αψίδων, έχουν καταστραφεί. Ένα αρχαϊκό στοιχείο στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου είναι τα εγκάρσια τόξα που στηρίζουν τον τρούλλο. Η εκκλησία κτίστηκε πιθανότατα στις αρχές της Μέσης Βυζαντινής περιόδου.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια