Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Πού μπορούμε να βρούμε να συνυπάρχουν αρμονικά το Ριζοκάρπασο, η Σαλαμίνα και η Λάρνακα υπό το βλέμμα ενός αετού; Ο Κάτω Δρυς, τα λευκαρίτικα και φυθκιώτικα κεντήματα, παρέα με μια όμορφη κοπέλα με παραδοσιακή κυπριακή ενδυμασία; Ή, ακόμα, η θεά Αφροδίτη με το καράβι της Κερύνειας και την Πέτρα του Ρωμιού...

Στα κυπριακά χαρτονομίσματα η παράδοση, το περιβάλλον, η ιστορία και ο πολιτισμός ενώνονται και το ένα στοιχείο πλέκεται με το άλλο με τον πιο καλαίσθητο τρόπο, μεταφέροντας μέσα από την πλούσια εικονογραφία τους τα δικά τους μηνύματα αλλά και συναισθήματα...

 

Από τη λίρα στο ευρώ

Η πρώτη προσπάθεια έκδοσης χαρτονομισμάτων στην Κύπρο έγινε το 1890, στη διάρκεια της Βρετανικής Διοίκησης, η οποία, ωστόσο, δεν ολοκληρώθηκε. Αιτία για την έκδοση, τελικά, στο νησί των πρώτων χαρτονομισμάτων πέντε και μιας λίρας, το 1914, στάθηκε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι ανάγκες που προέκυψαν στην προμήθεια χρήματος. Λίγο αργότερα, ο αγγλικός οίκος Thomas de la Rue and Company Ltd, σχεδίασε και εκτύπωσε αναβαθμισμένης ποιότητας χαρτονομίσματα πέντε και μιας λίρας, καθώς και 10 και πέντε σελινιών. Παρόλο που η πρόθεση δεν ήταν να παραμείνουν ως μόνιμο χρήμα και κάποια στιγμή μάλιστα αποσύρονται, οι ανάγκες και πάλι του πολέμου τα επαναφέρουν. Το 1917, δε, στο πλαίσιο σχεδιαστικής βελτίωσής τους, χρησιμοποιείται υδατογραφημένο χαρτί με το λεκτικό «Cyprus Government» και την παράσταση ενός φτερωτού λέοντος.

 

Το 1919, η άνοδος της τιμής του ασημιού, επιβάλλει την ανάγκη έκδοσης χαρτονομισμάτων του ενός και των δύο σελινιών. Ωστόσο, οι πιέσεις από την έλλειψη χαρτονομισμάτων μικρής αξίας αυξάνονται και η Βρετανική Διοίκηση προχωρεί στον τεμαχισμό των χαρτονομισμάτων των πέντε σελινών σε τρία ίσα μέρη, στο καθένα από τα οποία εκτυπώνει την αξία ένα σελίνι. Η εκτύπωση αυτή για πρώτη φορά έγινε στην Κύπρο.

 

Το 1928 η έκδοση χαρτονομισμάτων στην Κύπρο τίθεται σε μόνιμη βάση με τα πρώτα χαρτονομίσματα με σχέδιο και στον οπισθότυπο, να κυκλοφορούν στο νησί το 1930.

Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου παρατηρήθηκε μεγάλη έλλειψη χρήματος σε μικρές αξίες, λόγω και πάλι της έλλειψης ασημιού. Στην Κύπρο, ο άγγλος κυβερνήτης απαγορεύει το λιώσιμο των ασημένιων νομισμάτων, μια πρακτική που εφάρμοζαν οι χρυσοχόοι για να εξασφαλίσουν το πολύτιμο μέταλλο. Ο κόσμος άρχισε τότε να φυλάει τα ασημένια του νομίσματα, με αποτέλεσμα την σταδιακή εξαφάνισή τους από την αγορά. Για να καλυφθούν οι ανάγκες κρίνεται απαραίτητη η λήψη «ιδιαίτερων» μέτρων, όπως η υστεροσήμανση των χαρτονομισμάτων, πρακτική που αποδείχθηκε πολυδάπανη, ενώ και το μελάνι σταδιακά ξεθώριαζε, με αποτέλεσμα τα χαρτονομίσματα να επιστρέφουν στην αρχική τους αξία. Άλλη λύση ήταν ο τεμαχισμός των χαρτονομισμάτων στα δύο αλλά και η ανεπίσημη χρήση των γραμματοσήμων ως χρήμα. Από το 1942 μέχρι και τον Ιούλιο του 1943, τα γραμματόσημα των τεσσερισήμισι, τριών, μιας και μισής πιάστρας (γρόσι) αντικαθιστούσαν τα αντίστοιχης αξίας νομίσματα. Αποδεκτά ήταν και αυτά που ήταν κολλημένα σε κάρτες ή άλλο χαρτί.

 

Το 1953, η Βρετανική Διοίκηση αποφάσισε την υιοθέτηση του δεκαδικού συστήματος με τη μια λίρα να διαιρείται σε 1000 μιλς. Τα νέα χαρτονομίσματα, πέντε λιρών, μιας λίρας, 500 και 250 μιλς, κυκλοφόρησαν την 1^η Αυγούστου 1955.

 

Με την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960, το νόμισμα του κράτους ήταν η λίρα, η οποία διαιρείτο σε 1000 μιλς. Το 1983, το νομισματικό σύστημα άλλαξε, με τη λίρα να διαιρείται σε 100 σεντ. Τα πρώτα χαρτονομίσματα της Κυπριακής Δημοκρατίας εκδόθηκαν την 1^η Δεκεμβρίου 1961 και τέθηκαν σε κυκλοφορία στις 15 Αυγούστου 1962. Έφεραν την υπογραφή του Γενικού Λογιστή, τον θυρεό της Κυπριακής Δημοκρατίας και έγραφαν «Κυπριακή Δημοκρατία» στα ελληνικά, τούρκικα και αγγλικά. Τα σχέδια είχαν προταθεί από τη Νομισματική Επιτροπή και σχεδιαστεί από τον βρετανικό οίκο Bradbury, Wilkinson & Co. Ltd. Το χαρτονόμισμα των πέντε λιρών παρουσίαζε κεντήματα και δαντέλες, της μιας λίρας τη γλυπτική σε πέτρα, των 500 μιλς την ξυλογλυπτική και τα δάση και των 250 μιλς την αγροτική παραγωγή και τον ορυκτό πλούτο.

 

Το 1963 ιδρύθηκε η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, με αποκλειστικό δικαίωμα έκδοσης του νομίσματος της Κυπριακής Δημοκρατίας και καθορισμό (με τελική έγκριση από το Υπουργικό Συμβούλιο) των χαρακτηριστικών τους γνωρισμάτων.

Το 1977 εισήχθη το χαρτονόμισμα των £10. Το 1983 το χαρτονόμισμα των 250 μιλς αντικαταστάθηκε με το κέρμα των 20 σεντ και αυτό των 500 μιλς με το χαρτονόμισμα των 50 σεντ, το οποίο το 1991 αντικαταστάθηκε με κέρμα. Το 1992 εισήχθη το χαρτονόμισμα των 20 λιρών και το 1997 εκδόθηκε η τελευταία σειρά των 20, 10, πέντε λιρών, καθώς και της μιας λίρας. Τα χαρτονομίσματα αυτά κυκλοφορούσαν μέχρι και το 2008, οπότε και αντικαταστάθηκαν από το ευρώ.

 

 

Εικονογραφικά θέματα

Από πού αντλούσε η Νομισματική Επιτροπή τα θέματα που εικονογραφούσαν τα χαρτονομίσματα της Κυπριακής Δημοκρατίας; Σύμφωνα με τον Δρ Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου, Έφορο του Ιστορικού Αρχείου της Τράπεζας Κύπρου, κυρίως από τον πολιτισμό του νησιού, τη χλωρίδα και την πανίδα. Πιο συγκεκριμένα, από ενδημικά φυτά, όπως η τουλίπα η κύπρια, η ανεμώνη η στεφανωματική και το κυκλάμινον το κύπριον. Ενδημικά πουλιά και ζώα, όπως ο τρυπομάζης, το αγρινό, η πεταλούδα της Κύπρου και η πράσινη χελώνα. Γεωργικά προϊόντα, όπως τα πορτοκάλια και τα στάχυα. Αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, όπως το Καράβι της Κερύνειας, το Γυμνάσιο και το Θέατρο της Σαλαμίνας, το Θέατρο και η Αφροδίτη των Σόλων, η Εκκλησία Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στην Περιστερώνα, το Κάστρο του Κολοσσιού, το Αβαείο του Πέλλαπαϊς, ο Κάτω Δρυς, το μεταλλείο του Μαυροβουνίου. Αντικείμενα λαϊκής τέχνης, όπως πήλινα αγγεία, παραδοσιακές φορεσιές, υφαντά, κεντήματα, τσεβρέδες και δαντέλες.

 

Αφορμή για την κουβέντα μας με τον Δρ Χατζηχριστοδούλου αλλά και για το παρόν κείμενο, στάθηκε η έκδοση του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Κύπρου, του 2014, «Κυπριακά Χαρτονομίσματα Περιβάλλον - Ιστορία - Λαϊκή Τέχνη», όπου για πρώτη φορά εξετάστηκε η εικονογραφία των χαρτονομισμάτων, η προέλευση των εικόνων σε αυτά, ενώ παρουσιάστηκαν και σε έκθεση δίπλα από τα αυθεντικά (όπου ήταν δυνατό) αντικείμενα, αγγεία, χάρτες, καρτ ποστάλ, υφάσματα, κεντήματα ή σχετικές φωτογραφίες.

 

«Εμείς συνδέσαμε την εικονογραφία των χαρτονομισμάτων με τις συλλογές του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Κύπρου. Ανακαλύψαμε, για παράδειγμα, πως ο δασικός δρόμος με φόντο βουνά που απεικονίζεται στο χαρτονόμισμα των 500 μιλς, σειρά 1961, πάρθηκε από μια καρτ ποστάλ που βρίσκεται στην συλλογή του Πολιτιστικού μας Ιδρύματος».

 

Υπάρχουν, βέβαια, χαρτονομίσματα που ξεχωρίζουν ιδιαίτερα. «Στο χαρτονόμισμα της μιας λίρας, σειρά 1961, έχουμε ελληνικά και τούρκικα στοιχεία. Τις καμάρες της Λάρνακας που μέχρι πρότινως θεωρούνταν τούρκικο έργο, ενώ ουσιαστικά είναι βενετσιάνικο που το έφτιαξαν οι Τούρκοι, και την Σαλαμίνα. Το αβαείο του Πέλλαπαϊς στο χαρτονόμισμα της μιας λίρας, σειρά 1982, είναι το πρώτο θέμα από το κατεχόμενο μέρος του νησιού. Ένα ωραίο χαρτονόμισμα είναι αυτό των πέντε λιρών, σειρά 1997, που παρουσιάζει την εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος και το μουσουλμανικό τέμενος της Περιστερώνας, εικόνα που ουσιαστικά δείχνει την συμβίωση των δύο κοινοτήτων. Στο χαρτονόμισμα των £20, σειρές 1992 και 1997, μπροστά απεικονίζεται η Αφροδίτη των Σόλων και στην πίσω πλευρά το καράβι της Κερύνειας, όχι όμως στο λιμάνι της Κερύνειας, αλλά στην Πέτρα του Ρωμιού. Είναι αυτό που λέμε ‘μια εικόνα χίλιες λέξεις’».

 

Ρωτήσαμε τον Δρ Χατζηχριστοδούλου τι προσφέρουν αυτού του είδους οι εκδόσεις. «Νέα στοιχεία στην έρευνα. Δεν είναι αντιγραφή, δεν είναι επανάληψη. Ανακαλύψαμε άγνωστα έως τότε στοιχεία σχετικά με την εικονογραφία των χαρτονομισμάτων σε ένα χρονικό διάστημα 100 χρόνων, από το 1914 μέχρι το 2014. Τέτοιου είδους εκδόσεις είναι προσφορά στην έρευνα και στον πολιτισμό».

 

 

Η Λεμεσιανή στα χαρτονομίσματα της £1 και των 50 σεντ

Η νέα με την κυπριακή παραδοσιακή ενδυμασία που απεικονίζεται στα χαρτονομίσματα της μιας λίρας και των 50 σεντ, τη μορφή της οποίας όλοι όσοι... έφτασαν τις λίρες γνωρίζουν, ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Η ταυτότητά της αποκαλύφθηκε όταν συγγενής της δώρισε έναν πίνακα στο Μουσείο - Αρχείο της Λεμεσού. Πρόκειται για τη Λεμεσιανή Μαρία Συμεωνίδου. Ο πίνακας ανήκε στην οικογένεια της Αλίκης Γαβαλά και δόθηκε ως δωρεά στο Μουσείο της πόλης από τον γιο τους, Ρωσσέτο Γαβαλά. Σε αυτόν εικονίζεται η Μαρία Συμεωνίδου με τον γιο της Κωνσταντίνο, ο οποίος πέθανε σε νεαρή ηλικία.

 

Η στολή που φορεί (εσωτερικό μεταξωτό πουκάμισο και μεταξωτή φούστα) μοιάζει με τις ενδυμασίες της αστικής κοινωνίας της Κύπρου. Το έργο με τη Μαρία Συμεωνίδου, είναι από τα πρώτα του ζωγράφου Διονύσιου Χρηστίδη, στα οποία είχε απεικονίσει σημαντικά πρόσωπα της λεμεσιανής κοινωνίας του 19ου αιώνα.

 

(Πληροφορίες από «Πολίτη», 8/3/17)

 

 

Μια ληστεία εμπνευσμένη από ένα... πεντόλιρο

Το 1998 κλάπηκαν διάφορες εικόνες από την εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στην Περιστερώνα. Σε κείμενό του ο Πανιερώτατος Μητροπολίτης Μόρφου κ. Νεόφυτος είχε αναφερθεί στην ιστορία της κλοπής και το πώς οι δράστες... εμπνεύστηκαν το σχέδιο τους από το χαρτονόμισμα των πέντε λιρών!

 

«Το φθινόπωρο του ’98 αρχαιοκάπηλοι έκλεψαν αριθμό εικόνων από το ναό των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος. Οι εικόνες αυτές ήταν οι πλέον σημαντικές, τόσο από πλευράς πνευματικής όσο και για την καλλιτεχνική τους αξία. Μεταξύ αυτών, η Παναγία της Περιστερώνας, 13^ου αιώνος, ο Άγιος Βαρνάβας, επίσης 13^ου αιώνος, και άλλες».

 

«...Αυτό που ενέπνευσε τους κλέφτες ήταν ο πεντάτρουλος ναός της Περιστερώνας, ο οποίος εικονίζεται στο χαρτονόμισμα των 5 λιρών της Κυπριακής Δημοκρατίας. Δύο τρόφιμοι των φυλακών, ένας Ελληνοκύπριος και ένας Τουρκοκύπριος, οργάνωσαν την κλοπή συνεργαζόμενοι με ανθρώπους που είχαν γνώση της αξίας των εικόνων. Και η συνεργασία ξεκίνησε μια μέρα που οι δύο φυλακισμένοι περιεργάζονταν το πεντόλιρο με την πεντάτρουλη εκκλησία του χωριού μας...».

 

Για την ιστορία, η ληστεία όντως πραγματοποιήθηκε και οι δράστες έκρυψαν τις εικόνες σε ένα ξεραμένο πηγάδι πίσω από το ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου στο Δάλι, όπου και βρέθηκαν λίγες μέρες αργότερα τυλιγμένες σε μαύρες σακούλες.

 

 

«Γκράφιτι» σε χαρτονομίσματα

Σε ποιον από εμάς δεν έχει τύχει να πέσει στα χέρια του  χαρτονόμισμα με ερωτικές αφιερώσεις, τυχαίες σημειώσεις, χιουμοριστικά στιχάκια, ακόμη και βρισιές; Σε σχετικό κείμενο του Δρ Χριστόδουλου Χατζηχριστοδούλου, διαβάζουμε: «Το χαρτονόμισμα ως ένα εύχρηστο αντικείμενο, που κυκλοφορεί και το οποίο αλλάζει χέρια, ίσως και καθημερινά, και δεν είναι αναλώσιμο, προκαλεί και μετατρέπεται σε μέσο διάχυσης μηνυμάτων. Πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, συνθήματα, εκδηλώσεις, ευχές, ευσεβείς πόθοι, ανομολόγητα πάθη, πληροφορίες που γράφονται για να μην ξεχαστούν, μουντζούρες, απόπειρες καλλιτεχνικής έκφρασης, όλα αυτά μαζί συμπληρώνουν ένα ετερόκλητο αλλά ενδιαφέρον παζλ».

 

Πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί πως η παραποίηση και η αλλοίωση χαρτονομισμάτων με οποιοδήποτε τρόπο, αποτελεί αδίκημα και διώκεται από το νόμο, καθώς αποτελούν κρατικά έγγραφα και είναι σύμβολα του κράτους.

 

Τα «εφθαρμένα» λόγω κακοποίησης από ανθρώπινο χέρι χαρτονομίσματα, τονίζεται στο κείμενο του Δρ Χατζηχριστοδούλου, δεν μπορούν να κυκλοφορήσουν στην αγορά, άρα μόλις εντοπιστούν στα ταμεία των τραπεζών αποσύρονται,ανταλλάσονται και καταστρέφονται, σύμφωνα και με τον περί Ποινικού Κώδικα Νόμο (ΚΕΦ. 154) 5.-(1, iii), καθώς και με σχετικές εγκυκλίους που αφορούν στα παραμορφωμένα τραπεζογραμμάτια.

 

Σε εγκύκλιο, δε, της εποχής του τότε διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας, Χριστόδουλου Χριστοδούλου, το άρθρο 8 περί νομίσματος (παραχάραξη και άλλα συναφή θέματα) Νόμου 2004, προνοεί πως οποιοσδήποτε παραμορφώνει νόμισμα γράφοντας, τυπώνοντας, ζωγραφίζοντας ή θέτοντας σφραγίδα σε αυτό, είναι ένοχος πλημμελήματος και υπόκειται σε χρηματική ποινή που δεν υπερβαίνει τις χίλιες λίρες.

 

 

 

Πίσω... στο μέλλον

Η κυπριακή ιστορία και πολιτισμός και στις νέες κάρτες της Τράπεζας Κύπρου

Βασική πηγή έμπνευσης για την εικονογραφία των νέων καρτών, Visa και Mastercard, της Τράπεζας Κύπρου αποτέλεσαν αναπαραστάσεις διαφόρων αρχαίων αντικειμένων, που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Mουσείο Συλλογής Γεωργίου και Nεφέλης Tζιάπρα Πιερίδη στο Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας.

 

Μιλώντας στην παρουσίαση των νέων καρτών, ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Εταιρικών Υποθέσεων της Τράπεζας Κύπρου, Μιχάλης Περσιάνης, ανέφερε χαρακτηριστικά: «Εδώ και 26 αιώνες, από τότε που η ανθρωπότητα άρχισε να χρησιμοποιεί νομίσματα, το χρήμα -τα νομίσματα- λειτουργούν και ως φορέας ταυτότητας. Φέρουν εικόνες και σχέδια τα οποία συμβολίζουν την ταυτότητα του βασιλιά, του κράτους, του έθνους που τα εκδίδει. Την ιστορία, τις αξίες, τον πολιτισμό τους. Σήμερα, καθώς το νόμισμα και το χαρτονόμισμα αντικαθίστανται σταδιακά από την κάρτα, η παράδοση συνεχίζεται. Γι’ αυτό και οι νέες μας κάρτες φέρουν την ιστορία, τον πολιτισμό και την παράδοσή μας».

 

Εμπνευστής των σχεδίων που αναπαρίστανται στις νέες κάρτες είναι ο καλλιτέχνης Δημήτριος Οικονόμου, ο οποίος τόνισε: «Ως Κύπριος, θέλω όπου κι αν βρίσκομαι, να κρατάω στο χέρι μου ένα κομμάτι της ιστορίας μου, να βλέπω ένα κομμάτι της ομορφιάς της πατρίδας μου και να αισθάνομαι την περηφάνια της καταγωγής μου. Ως καλλιτέχνης, επιθυμώ να μεταφέρω στους κατόχους των καρτών της Τράπεζας Κύπρου, ένα κομμάτι του νησιού μας. Ως άνθρωπος, ελπίζω πως κάθε συναλλαγή με τις νέες κάρτες της Τράπεζας Κύπρου, θα αποτελέσει όχι μια ακόμη ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών αλλά μια μεταφορά πολιτισμού και αξιών».