Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τον μικρό πρώτο πυρήνα των Τούρκων που εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο μετά το 1570 αποτελούσαν, συνεπώς, όχι μόνο «Τούρκοι» αλλά και εξισλαμισθέντες Χριστιανοί (λ.χ. το σώμα των γενιτσάρων) και άποικοι/ εξόριστοι Χριστιανοί ελληνικής καταγωγής, ακόμη ίσως και άλλοι, αφού ο όρος «Τούρκος» περιελάμβανε διάφορες φυλές (ακόμη κι αυτός ο Λαλά Μουσταφάς, ο αρχηγός του στρατού που κατέκτησε την Κύπρο το 1570-71, ήταν αραβικής καταγωγής). Ο πυρήνας αυτός, που συμβατικά μπορεί να ονομασθεί «τουρκικός», σύντομα ενισχύθηκε με τρόπους που ήταν συνηθισμένοι στις κατακτηθείσες από τους Οθωμανούς χώρες: το παιδομάζωμα και ο βίαιος εξισλαμισμός.

 

Τα φαινόμενα αυτά μαρτυρούνται και στην Κύπρο ήδη από τις αρχές της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Αμέσως μετά την τουρκική κατάκτηση της Κύπρου οι νέοι κυρίαρχοι απαγόρευσαν, όπως είναι γνωστό, τον Καθολικισμό και την παρουσία της Λατινικής Εκκλησίας στο νησί, οι δε Λατίνοι, όσοι θα παρέμεναν, υποχρεώνονταν να γίνουν είτε Μουσουλμάνοι είτε Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Δεν γνωρίζουμε ακριβείς αριθμούς, αλλά πρέπει να θεωρήσουμε βέβαιο ότι μερικοί είχαν τότε εξισλαμισθεί. Ήταν γι' αυτούς η μόνη εκλογή αν ήθελαν να παραμείνουν στην Κύπρο και να είναι, ταυτόχρονα, ασφαλείς.

 

Εξάλλου, σε σωζόμενο ισπανικό έγγραφο ημερομηνίας 24 Οκτωβρίου 1587, που αποτελεί αντίγραφο επιστολής του αρχιεπισκόπου Κύπρου Τιμοθέου* προς τον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β', βρίσκουμε αναφορές για εξισλαμισμούς και παιδομαζώματα στην Κύπρο. Ο Κύπριος ιεράρχης, απευθύνοντας έκκληση προς τον Ισπανό βασιλιά να εργαστεί για την απελευθέρωση του νησιού, τον πληροφορεί ταυτόχρονα για την κατάσταση που επικρατούσε τότε. Πρόσφατα, γράφει ο Τιμόθεος, σημειώθηκαν επανειλημμένα κρούσματα αυθαιρεσίας των οργάνων του κατακτητή, που άπληστα επιχειρούν την αφαίρεση των περιουσιών των κατοίκων [της Κύπρου]. Παραβιάζονται τα σπίτια των Χριστιανών και διαπράττονται κάθε είδους ατιμίες σε βάρος συζύγων και θυγατέρων, ενώ δυο φορές ληστεύθηκαν εκκλησίες και μοναστήρια, επεβλήθησαν δε πολλοί και βαρύτατοι φόροι, των οποίων η είσπραξη επιδιώκεται με συστηματικές διώξεις, απειλές και βασανιστήρια, πράγμα που οδηγεί πολλούς στον εξισλαμισμό, τέλος δε αποσπώνται από τις κυπριακές οικογένειες τα άρρενα τέκνα...

 

Φυσικά η απόσπαση από τις οικογένειες των αρρένων παιδιών είχε σκοπό την ενίσχυση των γενιτσαρικών σωμάτων. Οι δε εξισλαμισμοί Κυπρίων ασφαλώς θα πρέπει να ήταν πολλοί και ομαδικοί, ιδίως μετά τις αποτυχημένες προσπάθειες των αρχών του Που αιώνα για εξέγερση (όπως λ.χ. εκείνη από τον Βίκτωρα Ζεμπετό*). Και τούτο, επειδή μετά τις εξεγέρσεις ή και τις προσπάθειες προς εξεγέρσεις, η οργή των κατακτητών στρεφόταν γενικά κατά του χριστιανικού πληθυσμού της Κύπρου και τα αντίποινα ήταν ιδιαίτερα σκληρά' έτσι πολλοί, προκειμένου να σώσουν τη ζωή τους ή ν' αποφύγουν τα βασανιστήρια και τις διώξεις, κατέφευγαν στον εξισλαμισμό. Γίνονταν, δηλαδή, Μουσουλμάνοι.

 

Ιδίως μετά το κίνημα του Βίκτωρος Ζεμπετού, στις αρχές του Που αιώνα, έχουμε και τη μαρτυρία του τότε αρχιεπισκόπου Κύπρου Χριστοδούλου*. Ο αρχιεπίσκοπος, απευθυνόμενος με επιστολή του προς τον δούκα της Σαβοΐας (μάλλον κατά το 1608 - η σωζόμενη επιστολή δεν φέρει ημερομηνία), γράφει προς αυτόν εκ μέρους και των λοιπών αρχιερέων. Μεταξύ δε άλλων, αναφέρει και αυτά:

 

...Καί αφ' ις επισκόπισε ὁ καπιτᾶνος Βετοριος [Ζεμπετός], καί ἐχαλασεν καποσους τούρκους, ἀγριοθισαν ἐπάνο μας σαν τους αγριους λύκους, καί πέρνουν τα πεδια μας απο τες ακαλες μας

 

(διατηρήθηκε η ορθογραφία του σωζόμενου κειμένου. Βλέπε Miklosich, Acta et Diplomats Graeca medii aeui, 1845, vol. Ill, pp. 267-269).

 

Ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος αναφέρεται, επίσης, σε παιδομάζωμα, γράφοντας ότι οι Τούρκοι έπαιρναν τα παιδιά από τις αγκάλες των γονέων τους!

 

Σε άλλη επιστολή/ έκκληση του αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου και των λοιπών ιεραρχών κι άλλων παραγόντων προς τον δούκα της Σαβοΐας (τον Οκτώβριο του 1609), αναφέρεται ότι στην Κύπρο βρισκόταν τουρκικός στρατός που αριθμούσε 8.000 άνδρες, ενώ 35.000 Κύπριοι τῶν ἀρμάτων ήταν έτοιμοι να τους πολεμήσουν εάν διέθεταν άρματα, που ζητούσαν να τους σταλούν. Η αύξηση του τουρκικού στρατού σε 8.000 οφείλεται, ασφαλώς, σε ενισχύσεις που θα είχαν σταλεί λίγο πιο πριν κατά του Βίκτωρος Ζεμπετού. Νέα έκκληση προς τον δούκα της Σαβοΐας έστειλε ο Χριστόδουλος το 1611. Σ' αυτήν, μεταξύ άλλων, ο αρχιεπίσκοπος ομιλεί και για ψυχαῖς ὅπου καθημερηνόν χάνουν, ἀπό τήν μεγάλην τυραννία καί τήν ατιμονίαν τοῦ τυράννου.

 

Οι «χαμένες ψυχές» για τις οποίες θρηνεί ο Κύπριος αρχιεπίσκοπος περιελάμβαναν, ασφαλώς, και πολλά άτομα που μέρα με την ημέρα εξισλαμίζονταν.

 

Μια πολύ ενδιαφέρουσα μαρτυρία έχουμε κατά το 1596 (μόνο 25 χρόνια μετά την τουρκική κατάκτηση της Κύπρου) από τον Girolamo Dandini, καθηγητή της Θεολογίας στην Περούτζια, που πέρασε από την Κύπρο ως απεσταλμένος του πάπα Κλήμεντος VIII στους Μαρωνίτες της Ανατολής. Ο Dandini γράφει, μεταξύ άλλων:

 

... Από τις 30.000 ή περισσότερους κατοίκους της Λευκωσίας, μόνο 4.000 έως 5.000 είναι Τούρκοι, και συνολικά [οι Τούρκοι] είναι 12.000 έως 13.000 σ' ολόκληρο το νησί, όμως οι περισσότεροι απ' αυτούς είναι εξισλαμισμένοι Χριστιανοί που ασπάσθηκαν τον ισλαμισμό για να βρουν μεγαλύτερη ησυχία. Έτσι, δεν θα είναι πολύ δύσκολο να προστατευθεί το νησί από την τυραννία των Τούρκων και να επανεγκαθιδρυθεί η χριστιανική πίστη. Διότι μόλις οι αποστάτες αυτοί [οι εξισλαμισθέντες] δουν ένα χριστιανικό στρατό, θ' απορρίψουν το τουρμπάνι και θα ξαναφορέσουν το καπέλο και θα στρέψουν τα όπλα κατά των Τούρκων... (βλέπε Excerpta Cypria, 1908, p. 182).

 

Ο Dandini υπολόγισε, συνεπώς, τους Τούρκους της Κύπρου μόνο σε 12.000 έως 13.000 κατά το 1596. Εάν οι μισοί ή ακόμη λιγότεροι απ' αυτούς ήταν στρατιωτικοί της φρουράς μαζί με τις οικογένειες τους καθώς και υπάλληλοι της διοίκησης, οι υπόλοιποι ήταν εξισλαμισθέντες Χριστιανοί.

 

Και θα ήταν ακόμη πιο πολλοί οι εξισλαμισθέντες Κύπριοι, εάν γίνονταν όλοι αποδεκτοί από τις τουρκικές αρχές.   Όμως πολλοί απορρίπτονταν, σύμφωνα προς μαρτυρία του N.D. Hurtrel, που είχε επισκεφθεί την Κύπρο το 1670. Σύμφωνα προς τον Γάλλο αυτό επισκέπτη, ένας από τους ιδιαίτερα βαριούς φόρους που πλήρωναν οι ραγιάδες της Κύπρου ήταν ο κεφαλικός (το λεγόμενο χαράτσι) που τότε ανερχόταν σε 8 γρόσια ανά άτομο (όπως τον πληροφόρησαν Έλληνες Κύπριοι ξεναγοί του, που ανέφεραν επίσης ότι ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν στον κυβερνήτη το ένα πέμπτο οποιουδήποτε εισοδήματος των). Ο Hurtrel χαρακτηρίζει τους Κυπρίους ως πάρα πολύ φτωχούς, που δεν έχουν ολόχρονα ούτε ψωμί για να φάνε, και προσθέτει:

 

... Πάρα πολλοί απ' αυτούς, ανίκανοι ν' αντέξουν περισσότερο αυτή τη σκληρή τυραννία, επιθυμούν να γίνουν Τούρκοι. Όμως πολλοί απορρίπτονται, επειδή (όπως λένε οι αφέντες τους), με το να γίνονταν αποδεκτοί στην Μουσουλμανική θρησκεία, θα μειωνόταν σημαντικά ο φόρος υποτέλειας... (Excerpta Cypria, p. 233).

 

Είναι γνωστό ότι κεφαλικό φόρο κατέβαλλαν μόνο οι ραγιάδες. Συνεπώς οι τουρκικές αρχές αρνούντο σε πολλούς Χριστιανούς να τους αναγνωρίσουν ως Μουσουλμάνους (όταν αυτοί ζητούσαν να εξισλαμισθούν), προτιμώντας να τους διατηρούν ως ραγιάδες, αναγκασμένους να καταβάλλουν τον σχετικό φόρο.

 

Αλλά και στο γνωστό ποίημα του δραγομάνου Μαρκουλλή αναφέρονται εξισλαμισμοί κατά το β' μισό του 17ου αιώνα:

 

... Πολλοί ἀπό τόν φόβον τους στά σπίτια τους ἐφεύγαν λέγω οἱ περισσώτεροι πιγένναν καί τουρκεύγαν. Οἱ χριστιανοί ποτακακά πλέον δέν ἐβαστάνναν ἐπίγενναν καί τούρκευγαν τήν πίστην τους ἐχάνναν, παπᾶδες καί πνευματικί γέρωντες, προκομμένει ἀρνίθισαν τήν πίστην τους, οἱ τρίς καταραμένη... (Διατηρείται η ορθογραφία του κειμένου. Δες Κυπριακά Χρονικά, Β, 1924, σ. 281).

 

Κατά το α' μισό του 18ου αιώνα έχουμε, μεταξύ άλλων, τη μαρτυρία του Ρώσου μοναχού Βασιλείου Μπάρσκυ* για τον κεφαλικό φόρο εξαιτίας του οποίου πολλοί εξισλαμίσθηκαν:

 

... Οὐδείς δύναται νά άποφύγῃ τόν φόρον τοῦτον, ἐάν δέν άπαρνηθῇ τήν πίστιν του και δέν συγκατατεθῇ νά προσηλυτισθῇ εἰς τόν Μωαμεθανισμόν. Δόκρυα ἔχω χύσει, ἐγώ ὁ  ὁποῖος γράφω ἐδῶ, ὅταν ἐνθυμοῦμαι πόσους πτωχούς ἀνθρώπους συνήντησα, οἱ  ὁποῖοι δέν ἠ μποροῦσαν νά ὑποφέρουν τούς φόρους καί τάς τουρκικάς καταπιέσεις καί ἀπηρνήθησαν τήν πίστιν των εἰς τόν Χριστόν... (Α. Στυλιανού, Αἱ περιηγήσεις τοῦ Ρώσσου μοναχοῦ Βασ. Βάρσκυ ἐν Κύπρῳ.... Λευκωσία, 1957, σ. 111).

 

Εξισλαμισμοί, αλλά μάλλον σε μικρότερη κλίμακα, συνεχίστηκαν και κατά τον 19ο αιώνα.

 

Από τις διάφορες μαρτυρίες όπως οι πιο πάνω, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι πολλοί (αν όχι οι περισσότεροι) από τους Τούρκους της Κύπρου ήταν (ή προήλθαν από) εξισλαμισθέντες Έλληνες της Κύπρου.

 

Ένας αριθμός από τους εξισλαμισθέντες αυτούς Έλληνες ήταν οι γνωστοί λινοβάμβακοι (λέξη σύνθετη, από το λινάρι και το βαμβάκι, που υποδηλώνει δυο διαφορετικές όψεις). Ήταν οι κρυπτοχριστιανοί, εκείνοι δηλαδή που εξισλαμίσθηκαν μόνο εικονικά κι «επίσημα», αλλά που κρυφά παρέμειναν Χριστιανοί. Είναι φανερό πως όλοι οι κατά καιρούς εξισλαμισθέντες δεν ήταν λινοβάμβακοι, γιατί αρκετοί απ' αυτούς δέχθηκαν πλήρως τον Ισλαμισμό και δεν παρέμειναν κρυπτοχριστιανοί. Αλλά και από την τάξη των λινοβαμβάκων λίγοι επανήλθαν τελικά στον Χριστιανισμό. Οι υπόλοιποι, κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας πλέον, και με την αγγλική ενθάρρυνση, τελικά αφομοιώθηκαν και θεωρήθηκαν κι αυτοί Τούρκοι (βλέπε λήμμα λινοβάμβακοι).

 

Σύμφωνα προς υπάρχουσες μαρτυρίες, στην Κύπρο εξισλαμισθέντες ήταν, πέραν των Ελλήνων, και άλλοι (όπως Μαρωνίτες), αλλά σε μικρότερους αριθμούς. Ο Γάλλος πρόξενος (κατά το 1845) Goep αναφέρει σε επιστολή του ότι πολλές τουρκικές οικογένειες της Κύπρου ήταν μαρωνίτικης καταγωγής κι ότι του ανεφέρθη πως κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης (1821) είχαν εξαναγκασθεί να ασπασθούν τον Ισλαμισμό για να σώσουν τη ζωή τους, όμως κατά βάθος παρέμεναν Χριστιανοί κι επιθυμούσαν να επανέλθουν στον Καθολικισμό (Κυπριακά Χρονικά, Ζ', σ. 100).

 

Οι εκτεταμένες σφαγές και διώξεις κατά το 1821 αύξησαν ακόμη περισσότερο τον αριθμό των εξισλαμισθέντων Κυπρίων (λινοβαμβάκων ή όχι).