Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Οι πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας μάς επιτρέπουν να διακρίνουμε, τουλάχιστον σε μερικά βασίλεια, δυο κατηγορίες γαιών: τις βασιλικές και τις ιδιωτικές. Για την ύπαρξη κοινοτικών γαιών ή ακόμη και ιερών (που ήταν περιουσία των ιερών) δεν κατέχουμε κανένα σίγουρο στοιχείο, παρόλο που υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες.

(α) Οι βασιλικές γαίες (γη βασιλική): Ο βασιλιάς ήταν μεγάλος γαιοκτήμονας και όλος ο ορυκτός και δασικός πλούτος που βρισκόταν στο έδαφος του βασιλείου του, του ανήκαν. Ένα απόσπασμα του Ερατοσθένη (σώθηκε από τον Στράβωνα, XIV, 684, 6, 5) μας αναφέρει ότι στα παλιά χρόνια τα κυπριακά δάση ήταν τόσο πυκνά, που ακόμη και η κοπή των δέντρων με σκοπό την καύση του χαλκού και του αργύρου δεν ήταν αρκετή για να τα περιορίσει και να απελευθερωθεί η γη για καλλιέργεια. Γι' αυτό και οι βασιλιάδες είχαν αποφασίσει να επιτρέψουν σε ιδιώτες όχι μόνο να κόβουν ελεύθερα τα δέντρα, αλλά και να γίνονται ιδιοκτήτες της γης που καθάριζαν, χωρίς, μάλιστα, να πληρώνουν οποιοδήποτε φόρο. Η μαρτυρία του Ερατοσθένη, εκτός από τις άλλες σημαντικές πληροφορίες που μας αναφέρει, δείχνει πως η γη ήταν κατά κύριο λόγο ιδιοκτησία του βασιλιά, ο οποίος και αποφάσιζε για τη διανομή της σ' όποιον ήθελε.

Η μαρτυρία αυτή, άλλωστε, δεν είναι η μόνη. Σ' ένα από τους «κυπριακούς λόγους» του Ισοκράτη, ο Νικοκλής υπερηφανευόταν ότι δεν διέπραξε καμιά αδικία σε βάρος οποιουδήποτε αλλ' αντίθετα «πλείους δέ καί τῶν πολιτῶν καί τῶν ἂλλων Ἑλλήνων εὖ πεποιηκώς καί μείζους δωρεάς ἑκατέροις δεδωκώς ἢ σύμπαντες oἱ πρό ἐμοῦ βασιλεύσαντες.»

Ο ρήτορας Ανδοκίδης υπερασπιζόμενος τον εαυτό του στο δικαστήριο, το 399, αναφορικά με την υπόθεση της κοπής των ερμαϊκών στηλών στην Αθήνα και την παρωδία των Μυστηρίων, αναφέρει πως θα μπορούσε ν' απομακρυνθεί από την Αθήνα, αποφεύγοντας έτσι τη σοβαρή αυτή δίκη, και να πάει στην Κύπρο «ὃθεν... γῆ πολλή καί ἀγαθή δεδομένη δωρεά ὑπάρχουσα». Δεν μας διευκρινίζει φυσικά σε ποιο ακριβώς βασίλειο βρισκόταν η γη του. Όμως αν λάβουμε υπόψη τις σχέσεις του με τον Ευαγόρα της Σαλαμίνος τον οποίο έπεισε να στείλει στην Αθήνα ένα φορτίο σιταριού όταν έγινε η μεγάλη σιτοδεία του 329, τείνουμε να πιστέψουμε πως η γη θα βρισκόταν στο έδαφος της Σαλαμίνος.

Άλλωστε πολλοί Έλληνες, κυρίως Αθηναίοι, είχαν εγκατασταθεί εδώ (Έλληνες) «καλοί κἀγαθοί τάς αὐτῶν πατρίδας ἀπολιπόντες ἦλθον εἰς Κυπρον οἰκήσοντες, ἡγούμενοι κουφοτέραν και νομιμωτέραν εἶναι τήν Εὐαγόρου βασιλείαν τῶν οἲκοι πολιτειῶν.» Έχουμε τα παραδείγματα του στρατηγού Κόνωνα, μεταξύ του 405- 397, που παντρεύτηκε κιόλας κι απέκτησε κι ένα γιο, ενός ανεψιού του που διαχειριζόταν την περιουσία του θείου του και του Νικόφημου που πάλι είχε περιουσία.

Οι δωρεές των Κυπρίων βασιλιάδων ανακοινώνουν στην ουσία ανάλογες διαδικασίες που ήταν σε χρήση την Ελληνιστική Εποχή κυρίως από τους Πτολεμαίους και τους Σελευκίδες. Το ζήτημα όμως είναι αν συνέβαινε όπως και στους Σελευκίδες, δηλαδή αν η γη που παραχωρούσαν ήταν ανακλητή σ' οποιαδήποτε στιγμή το ήθελαν αποφασίσει ή αν απέβαινε για πάντα πλήρης ιδιοκτησία των ιδιωτών.

Μια άλλη μαρτυρία προέρχεται από τη χάλκινη πινακίδα του Ιδαλίου. Επειδή το σημαντικό αυτό κείμενο, το πιο μεγάλο που σώθηκε μέχρι σήμερα σε συλλαβικό αλφάβητο, θα μας απασχολήσει συστηματικά σ' όλη τη διάρκεια του κεφαλαίου αυτού, το παραθέτουμε στο πρωτότυπο, με βάση το αναθεωρημένο κείμενο που έδωσε ο Ο. Masson καθώς και σε ελεύθερη μετάφραση:

1. Όταν οι Μήδοι και οι Κιτιείς πολιορκούσαν την πόλη του Ιδαλίου, το έτος του Φιλοκύπρου του γιου του Ονασαγόρα, ο βασιλιάς Στασίκυπρος και η πόλη είχαν καλέσει το γιατρό Ονάσιλο, το γιο του Ονασίκυπρου, καθώς επίσης και τ' αδέλφια του να περιθάλψουν τους τραυματίες της μάχης χωρίς αμοιβή (δηλ. από μέρους των ίδιων των τραυματιών). Ο βασιλιάς και η Πόλη συμφώνησαν να δώσουν στον Ονάσιλο και στ' αδέρφια του ως αμοιβή και φιλοδώρημα από τον Οίκο του Βασιλιά και από την Πόλη ένα τάλαντο αργύρου. Ή αντί του ποσού του ενός ταλάντου, ο βασιλιάς και η Πόλη θα δώσουν στον Ονάσιλο και τ' αδέρφια του από τη γη του βασιλιά που βρίσκεται στην επαρχία της Αλαμπρίας, το χωράφι που βρίσκεται στο βάθος. Αυτό που συνορεύει με το περιβόλι του Όγχα, μαζί κι όλα τα δέντρα που βρίσκονται μέσα, για να τα καρπώνονται για πάντα (;) Όλα τα προϊόντα που θα πουλούν θα είναι χωρίς φόρο. Αν κανείς διώξει από το χωράφι αυτό τον Ονάσιλο ή τ' αδέρφια του ή τα παιδιά των παιδιών του Ονασίκυπρου, εκείνος που θα τους διώξει θα πληρώσει στον Ονάσιλο και στ' αδέρφια του ή στα παιδιά τους το ποσό που ακολουθεί: ένα τάλαντο αργύρου.

2. Και στον Ονάσιλο μόνο, χωριστά από τ' αδέρφια του, ο βασιλιάς και η πόλη συμφώνησαν να δώσουν σαν φιλοδώρημα, εκτός από την αμοιβή του, το ποσό των τεσσάρων «πελέκεων» καθώς και δυο διπλές μνες (;) του Ιδαλίου. 'Η, στη θέση του ποσού αυτού, ο βασιλιάς και η Πόλη θα δώσουν στον Ονάσιλο από την περιουσία του βασιλιά που βρίσκεται στην πεδιάδα της Μελανιάς, το χωράφι που συνορεύει με το περιβόλι του Αμηνία, μαζί μ' όλα τα νέα καρποφόρα δέντρα που βρίσκονται μέσα, (χωράφι) που προεκτείνεται μέχρι τον ποταμό Δρύμιο και ως εκείνο της ιέρειας της Αθηνάς. (Να δώσουν επίσης) και το χωράφι που βρίσκεται κοντά στην περιουσία του Σίμη, εκείνο που ο Διίθεμις, γιος του Αρμάνη, χρησιμοποιούσε ως περιβόλι, αυτό που εκτείνεται ως του Πασαγόρα. μαζί μ' όλα τα καρποφόρα δέντρα που βρίσκονται μέσα. Να καρπώνεται για πάντα (;) (το χωράφι και το περιβόλι)μ' όλα τα προϊόντα για πούλημα χωρίς να πληρώνει φόρο. Αν κανείς διώξει τον Ονάσιλο ή τα παιδιά του Ονάσιλου από το χωράφι ή το περιβόλι, εκείνος που θα τους διώξει θα πληρώσει στον Ονάσιλο ή στα παιδιά του το ποσό που ακολουθεί: τέσσερις «πελέκεις» και δυο διπλές μνες (;) του Ιδαλίου.

3. Την πινακίδα που περιέχει τους όρους αυτούς, ο βασιλιάς και η Πόλη την τοποθέτησαν κάτω από την προστασία της ιέρειας της Αθηνάς του Ιδαλίου και ορκίστηκαν να μην την καταπατήσουν για πάντα (;) Στην περίπτωση που (;) κάποιος θα καταπατούσε τις συμφωνίες αυτές, οι κατάρες για τους ιερόσυλους ας πέσουν απάνω του. Τα παιδιά Ονασίκυπρου και τα παιδιά των παιδιών τους θα κατέχουν για πάντα τα χωράφια και τα περιβόλια, όσοι θα μείνουν στην περιοχή του Ιδαλίου.

Μαθαίνουμε από τη σημαντική αυτή επιγραφή (χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 5ου αι.) ότι ο βασιλιάς και η Πόλη του Ιδαλίου δεσμεύονται να δώσουν στο γιατρό Ονάσιλο και στ' αδέρφια του, ως αντάλλαγμα των υπηρεσιών τους για την περίθαλψη των τραυματιών, ή ένα τάλαντο αργύρου ή ένα κτήμα που ήταν βασιλική περιουσία (γραμμές 6-10). Όπως φαίνεται, ωστόσο, από τους όρους της συμφωνίας, η γη που παραχωρείται στους γιατρούς δεν αποβαίνει εξολοκλήρου περιουσία τους, εφόσον κάποιος θα έχει δικαίωμα να διώξει τον Ονάσιλο ή τ' αδέρφια του, ή τα παιδιά των παιδιών του Ονασίκυπρου αφού φυσικά τους πληρώσει ένα τάλαντο αργύρου (γραμμές 25-26). Κατά συνέπεια θα μπορούσαμε να διερωτηθούμε αν το κείμενο δεν είναι ένα συμφωνητικό έγγραφο που δεσμεύει το βασιλιά και την Πόλη για μια ακαθόριστη περίοδο και το οποίο όμως θα μπορούσε ν' ανακληθεί σ' οποιαδήποτε στιγμή (λογικά όχι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Στασίκυπρου) από κάποιο άτομο (βασιλιά ή πολίτη;) αφού θα πλήρωνε στους γιατρούς και στους απογόνους τους το ποσό που προσυμφωνήθηκε.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι η εξαίρεση από την πληρωμή φόρου. Ο Ονάσιλος και τ' αδέρφια του θα μπορούν να καρπώνονται το κτήμα και τα δέντρα που έχει μέσα χωρίς να πληρώνουν τον παραμικρό φόρο (γραμμές 11, 24). Ο όρος αυτός έρχεται να επιβεβαιώσει όσα μας αναφέρει ο Ερατοσθένης αναφορικά με τη «διακαθαρισθεῖσαν γῆν». Φαίνεται λοιπόν πως η εξαίρεση από φορολογία γινόταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις κι επομένως είναι λογικό να υποστηρίξουμε ότι οι βασιλικές δωρεές που αναφέραμε δεν θα εξαιρούνταν από τη φορολογία όπως ακριβώς συνέβαινε και κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής Εποχής, όταν κι αυτές ήταν φορολογήσιμες.

(β) Οι ιδιωτικές γαίες (γη ιδιόκτητος): Αν οι βασιλικές δωρεές δεν μας επιτρέπουν να καταλήξουμε οριστικά για το αν ήταν ή όχι ιδιωτικές γαίες, η μαρτυρία του Ερατοσθένη, αντίθετα, μας το επιβεβαιώνει πέρα για πέρα. Πράγματι η γη που καθαριζόταν από τα δέντρα όχι μόνο ήταν απαλλαγμένη από κάθε φορολογία, αλλά κι απέβαινε ιδιοκτησία των ενδιαφερομένων. Εξάλλου η ίδια η πινακίδα του Ιδαλίου αναφέρει αριθμό ιδιωτών των οποίων τα κτήματα συνόρευαν μ' εκείνα του βασιλιά: Ο κήπος του Όγχα που βρισκόταν στην επαρχία της Αλαμπρίας (σημ. Αλάμπρας;), του Σίμη, του Πασαγόρα. Τα παραδείγματα αυτά μας επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ιδιωτικών γαιών στην Κύπρο τουλάχιστον τον 5ο και 4ο αιώνα. Όμως, όπως συμβαίνει και με τις βασιλικές δωρεές, δεν είμαστε σίγουροι αν το σύστημα ήταν ομοιογενές σ' όλο το νησί.

Όσον αφορά τις ιερές και κοινοτικές γαίες δεν έχουμε στη διάθεσή μας καμιά συγκεκριμένη πληροφορία για την ύπαρξή τους. Μια ένδειξη προέρχεται και πάλι από την πινακίδα του Ιδαλίου: Ο Ονάσιλος και τ' αδέρφια του αντί να πάρουν το ποσό του ενός ταλάντου, θα μπορούσαν να εκμεταλλεύονται για ακαθόριστο διάστημα το κτήμα που ανήκε στο βασιλικό Οίκο. Επειδή όμως και η Πόλη ήταν υπεύθυνη για την τήρηση της συμφωνίας, διερωτόμαστε κατά πόσο δεν υπήρχαν γαίες που να της ανήκαν, θα ήταν τότε κατά κάποιο τρόπο εγγυητής στην περίπτωση που οποιοσδήποτε θα καταργούσε τη συμφωνία. Δυστυχώς όμως είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να καταλήξουμε με βεβαιότητα στο συμπέρασμα τούτο.

Η ίδια επιγραφή αναφέρει πως η ιέρεια της Αθηνάς του Ιδαλίου κατείχε ένα κτήμα που συνόρευε με τον ποταμό Δρύμιο. Θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι η γη ήταν ιδιοκτησία της ή ότι ανήκε στο ιερό και το καρπωνόταν κατά τη διάρκεια του λειτουργήματός της; Το πιο πιθανό είναι, φυσικά, η γη να ανήκε στο ναό επειδή δεν αναγράφεται το όνομα της ιέρειας. Ύστερα θα ήταν παράλογο να μη πιστέψουμε ότι τα ιερά στην Κύπρο δεν είχαν περιουσίες όπως συνέβαινε και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Όπως ξέρουμε, εκεί τις ενοικίαζαν σε ιδιώτες.

Το συμπέρασμα απ' όσα αναφέραμε, είναι ότι ο βασιλιάς, τουλάχιστον σε μερικά βασίλεια, ήταν κάτοχος μεγάλης περιουσίας και σύμφωνα με τη θέλησή του παραχωρούσε σε ιδιώτες της εκλογής του, είτε με τη διαδικασία των δωρεών (στην περίπτωση αυτή η γη ήταν ανακλητή), είτε εκχωρούσε σε ιδιώτες γη, η οποία ήταν εξολοκλήρου ιδιοκτησία τους. Υπάρχει επίσης μεγάλη πιθανότητα για την ύπαρξη κοινοτικών και «ιερών» γαιών.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια