Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Πλήθος επιγραφές των Ρωμαϊκών χρόνων έχουν βρεθεί σε όλους σχεδόν τους κύριους αρχαιολογικούς χώρους της Κύπρου. Τα κείμενα των επιγραφών αυτών (που σχεδόν όλες είναι ελληνικές) αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες προς τεκμηρίωση ή και εξαγωγή συμπερασμάτων για διάφορες εκφάνσεις της ζωής στην Κύπρο κατά τα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας.

 Βλέπε

Ελληνικές και Λατινικές Επιγραφές στην Κύπρο

Αναφέρουμε, κατ’ αρχάς, την ύπαρξη αρκετών επιγραφών που αναφέρουν Ρωμαίους αυτοκράτορες οι οποίοι είχαν θεοποιηθεί. Το φαινόμενο της θεοποίησης δεν ήταν καινούργιο στην Κύπρο. Ήδη υπήρξαν, πιο πριν, θεοποιήσεις αρκετών Πτολεμαίων βασιλιάδων και βασιλισσών, το δε φαινόμενο ήταν αποτέλεσμα ανατολικής επίδρασης.

 

Σε επιγραφή προερχόμενη από το Κούριον, από τον εκεί ναό του Απόλλωνος, ο θεός Απόλλων αναφέρεται με το επίθετο Καίσαρ, πιθανότατα για να υποδηλώνει ότι ήταν προστάτης των Καισάρων. Η επιγραφή, που χρονολογείται στο 101 μ.Χ., αρχίζει ως εξής:

 

Αὐτοκράτωρ Καῖσαρ, θεοῦ Νέρουα υἱός, Νέρουας Τραϊανός...

 

Και σε δεύτερη επιγραφή, από τον ίδιο χώρο, χρονολογημένη στο 114 μ.Χ., διαβάζουμε πάλι στον πρώτο της στίχο:

 

Αὐτοκράτωρ Καῖσαρ, θεοῦ Νέρουα υἱός...

 

Συνεπώς στις δυο αυτές επιγραφές ο αυτοκράτορας Τραϊανός αναφέρεται ως γιος θεού, του Νέρβα. Μα και σε άλλη επιγραφή, από τη Λάπηθο, ο Τραϊανός αναφέρεται ως θεός. Η επιγραφή αυτή είναι αφιερωματική προς τον αυτοκράτορα Αδριανό, υιοθετημένο γιο του Τραϊανού που θεωρείται, έτσι, ως γιος θεού.

 

Σε άλλη επιγραφή, του 14 μ.Χ., προερχόμενη από την περιοχή της Παλαιπάφου, υπάρχει το κείμενο όρκου πίστεως των Κυπρίων προς τον αυτοκράτορα Τιβέριο. Στους στίχους 8-10 της επιγραφής διαβάζουμε:

 

(καί τόν) ἔκγονον τῆς Ἀφροδίτης Σεβαστόν θεόν Καίσαρα... καί τούς ἄλλους θεούς πάντες...

 

Ο αναφερόμενος ως θεός κι ἔκγονος (=απόγονος) της Αφροδίτης ήταν ο Οκταβιανός Αύγουστος που θεοποιήθηκε και θεωρήθηκε απόγονος της Αφροδίτης, επειδή ανήκε στο γένος των Ιουλίων, γενάρχης των οποίων ήταν ο Ίουλος, γιος του μυθικού ήρωα Αινεία, που κι αυτός ήταν γιος του Αγχίση και της Αφροδίτης. Επίσης, στην ίδια επιγραφή /όρκο πίστης, ο αυτοκράτορας Τιβέριος συγκαταλέγεται μετά τῶν ἄλλων θεῶν (στίχος 17).

 

Σε επιγραφή, πάλι, προερχόμενη από την Αμαθούντα, ο αυτοκράτορας Τίτος, γιος του Βεσπασιανού, τιμάται μαζί με την Αφροδίτη:

 

Κυπρίᾳ

Ἀφροδείτῃ 

καί Αὐτοκράτορι

Τίτῳ Καίσαρι...

...τό ἱερόν...

καθιέρωσεν Λούκιος

Βρούττιος Μάξιμος

ἀνθύπατος...

 

Προκύπτει ότι ο ανθύπατος αυτός ίδρυσε στην Αμαθούντα ιερό αφιερωμένο στην Αφροδίτη και στον Τίτο.

 

Σε επιγραφή της Παλαιπάφου μνημονεύεται αφιέρωση της πόλης των Παφίων ενός ανδριάντα του αυτοκράτορα Τιβερίου, ο οποίος χαρακτηρίζεται σωτήρ καί εὐεργέτης της Πάφου (άγνωστο ποια ευεργεσία έκαμε), κι ως θεοῦ Σεβαστοῦ υἱός.

 

Ο Τιβέριος, υιοθετημένος γιος του Οκταβιανού Αυγούστου, θεοποιήθηκε επίσης και ως τέτοιος (καθώς επίσης κι ως μέγιστος ἀρχιερεύς) μνημονεύεται και σε άλλες επιγραφές από την Παλαίπαφο, από τη Λάπηθο (όπου αναγράφεται ως Σεβαστός θεός Καίσαρ) κι από τη Νικόκλεια (όπου αναγράφεται ως ἔκγονος τῆς Ἀφροδίτης Σεβαστός θεός Καίσαρ).

 

Σε άλλη επιγραφή, επίσης από την Παλαίπαφο, αναφέρεται προσφορά (πιθανότατα της πόλης των Παφίων) προς την

...Λιουΐαν θεάν Νέαν Ἀφροδίτην..

 

Αυτή η «νέα Αφροδίτη» ήταν η Λιβία (Julia Augusta), τρίτη σύζυγος του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου, που πέθανε το 14 μ.Χ. Ήταν επίσης η μητέρα (από άλλο γάμο) του μετέπειτα αυτοκράτορα Τιβερίου, που είχε υιοθετηθεί από τον Οκταβιανό. Η Λιβία μνημονεύεται και σε άλλη επιγραφή προερχόμενη από τη Σαλαμίνα.

 

Αλλά και η Ιουλία, κόρη του Οκταβιανού Αυγούστου (από την πρώτη του σύζυγο Σκριβωνία), κι αργότερα σύζυγος του φημισμένου στρατιωτικού Αγρίππα και κατόπιν σύζυγος του αυτοκράτορα Τιβερίου, αναφέρεται σε επιγραφή της Παλαιπάφου ως

 

Ἰουλία θεά Σεβαστή

θυγατέρα Αὐτοκράτορος

Καίσαρος θεοῦ, υἱοῦ θεοῦ

Σεβαστοῦ...

 

Σε άλλες επιγραφές, από την Παλαίπαφο και το Κίτιον, φαίνεται θεοποίηση κι αυτής της Ρώμης, πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας. Η επιγραφή από την Παλαίπαφο αναφέρει:

 

καί τήν ἀέναον Ῥώμην καί τούς

ἄλλους θεούς πάντας τε καί πάσας...

 

Η δε επιγραφή από το Κίτιον αναφέρεται σε ἀρχιερέα τῆς Ῥώμης.

 

Συνεπώς θα πρέπει να υφίστατο και κάποιος ναός αφιερωμένος στη Ρώμη. Από άλλες επιγραφές γνωρίζουμε ότι υπήρχαν στην Κύπρο και ναοί αφιερωμένοι σε θεοποιημένους Ρωμαίους αυτοκράτορες (όπως υπήρχαν, πιο πριν, ναοί αφιερωμένοι σε Πτολεμαίους).

 

Έτσι, στην προαναφερθείσα επιγραφή της Λαπήθου που μνημονεύει ως θεό τον Τιβέριο, αναφέρεται ότι επί ανθυπάτου (=κυβερνήτη) της Κύπρου Λευκίου Αξίου Νάσωνος, ο «φιλοκαῖσαρ» εξέχων πολίτης Άδραστος *Αδράστου είχε ιδρύσει στη Λάπηθο με δικά του έξοδα ένα ναό του Τιβερίου, όπου είχε στήσει και το άγαλμα του αυτοκράτορα. Όπως κι άλλοι «φιλοκαίσαρες» Κύπριοι, έτσι κι ο αναφερόμενος  Άδραστος φαίνεται ότι είχε προσπαθήσει, δια της μεθόδου της κολακείας, ν’ αποκτήσει την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη (civitas Romana). Η ιδιότητα αυτή συνεπαγόταν φυσικά τεράστια πλεονεκτήματα, αλλά πολύ δύσκολα απονεμόταν σε Κυπρίους.

 

Άλλη επιγραφή, από τη Νέα Πάφο αυτή, μνημονεύει την κατασκευή από την πόλη της Πάφου ενός ναού κοσμημένου με αγάλματα, αφιερωμένου στον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο και στον γιο του Μάρκο Αυρήλιο Αντωνίνο (γνωστότερο ως Καρακάλλα). Συνεπώς κι οι δυο αυτοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες θεοποιήθηκαν στην Κύπρο. Μάλιστα ο Σεπτίμιος Σεβήρος (αυτοκράτορας από το 193 έως το 211 μ.Χ.) τιμήθηκε και σε άλλα μέρη της Κύπρου, όπως για παράδειγμα στους Χύτρους. Από την περιοχή των Χύτρων προέρχεται ο θαυμάσιος ορειχάλκινος κι υπερφυσικός ανδριάντας του Σεβήρου που κοσμεί σήμερα το Κυπριακό Μουσείο. Ναός υπήρχε και προς τιμήν του αυτοκράτορα Τίτου, όπως προκύπτει από το κείμενο επιγραφής για την οποία έγινε λόγος πιο πάνω, όπου αυτός συνλατρευόταν με την Αφροδίτη.

 

Πιθανότατα υπήρξαν κι άλλες θεοποιήσεις Ρωμαίων αυτοκρατόρων και μελών των οικογενειών τους, για τις οποίες δεν σώθηκαν (ή δεν βρέθηκαν ακόμη) επιγραφικές μαρτυρίες. Παρατηρούμε, πάντως, ότι ο πρώτος που θεοποιήθηκε ήταν κι ο πρώτος αυτοκράτορας, Οκταβιανός Αύγουστος, υιοθετημένος γιος του Ιουλίου Καίσαρος. Η θεοποίησή του στην Κύπρο ακολούθησε, γιατί ο Οκταβιανός είχε θεοποιηθεί πρώτα στην ίδια τη Ρώμη (το 27 π.Χ.), όπου ανακηρύχθηκε από τη σύγκλητο ως αυτοκράτωρ Καίσαρ θεού υιός Αύγουστος (imperator Caesar Divi filius Augustus). Ο Οκταβιανός, καταγόμενος από το γένος των Ιουλίων, εθεωρείτο κι αυτός απόγονος της Αφροδίτης. Ίσως γι’ αυτό ο ίδιος ο αυτοκράτορας διέκειτο ευνοϊκά προς την Πάφο, κατ’ εξοχήν χώρο λατρείας της Αφροδίτης, κι ίσως γι’ αυτό βοήθησε την πόλη όταν επλήγη από τον σεισμό του 15 π.Χ.

 

Με τις θεοποιήσεις, πρώτα των Πτολεμαίων και κατόπιν των αυτοκρατόρων της Ρώμης, καθώς και με άλλες πράξεις κολακείας, η μικρή κι αδύνατη Κύπρος προσπαθούσε να επιβιώσει και να εξασφαλίσει κάποια ωφελήματα από τους πανίσχυρους.

 

Ας δούμε όμως και μερικά άλλα παραδείγματα από επιγραφικές μαρτυρίες, σχετικά προς άλλες πτυχές της ζωής στην Κύπρο κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια, που θα μας βοηθήσουν να σχηματίσουμε καλύτερη εικόνα για τα όσα συνέβαιναν τότε.

 

Κι αναφέρουμε πρώτα μια επιγραφή από την Παλαίπαφο, των τελών του 2ου μ.Χ. αιώνα, της οποίας το κείμενο έχει ως εξής:

 

[Cives Romani qui Pa]phi negotiantur

[Ἀφροδίτη] Παφίᾳ

[οἱ ἐν] ΠάφῳΡωμαῖοι

 

Εκείνο που προκύπτει από το κείμενο της επιγραφής αυτής είναι ότι στην Πάφο ζούσαν αρκετοί Ρωμαίοι πολίτες που ήταν εμπορευόμενοι (negotiantur), οι οποίοι μάλιστα τιμούσαν ιδιαίτερα την Αφροδίτη. Η κοινότητα αυτή των Ρωμαίων ενίσχυε αριθμητικά και τους Ρωμαίους που με τις οικογένειές τους ζούσαν στην ίδια πόλη κι εργάζονταν στη διοίκηση. Τέτοιες παροικίες Ρωμαίων υπήρχαν και στις άλλες μεγάλες πόλεις του νησιού, ιδιαίτερα στη Σαλαμίνα και στο Κίτιον, όπως και σε πολλά άλλα μέρη της αυτοκρατορίας. Στην Κύπρο αρκετοί τέτοιοι Ρωμαίοι πολίτες νυμφεύθηκαν Ελληνίδες. Συμμετείχαν επίσης ενεργά στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή των κυπριακών πόλεων. Δραστηριότητές τους προκύπτουν από τα κείμενα αρκετών επιγραφών. Μερικές επιγραφές, για παράδειγμα, αναφέρουν Ρωμαίους αρχιερείς ή γυμνασιάρχους ή και άλλους αξιωματούχους των κυπριακών πόλεων, ακόμη και άρχοντες, δηλαδή κατόχους των ανωτάτων αξιωμάτων των πόλεων, ή και γραμματείς της Βουλής και του Δήμου. Αναφέρονται επίσης ευεργεσίες πλουσίων Ρωμαίων, ή και των συζύγων τους, προς κυπριακές πόλεις. Τέτοιες ευεργεσίες ήταν, συνήθως, οικονομικές ενισχύσεις για το κτίσιμο κάποιου δημοσίου οικοδομήματος ή άλλου κοινωφελούς έργου.

 

Μια άλλη σημαντική επιγραφή αναφέρει:

Ἀφροδίτῃ [Παφίᾳ]

Κο[ρνη]λίαν Νίκην οἱ  [ἀπελ]εύθεροι

τήν ἑαυτῶν

πατρώνισσαν.

 

Πρόκειται για αφιερωματική επιγραφή στην Αφροδίτη, για να τιμηθεί κάποια Ρωμαία αριστοκράτισσα, η Κορνηλία Νίκη, που φαίνεται ότι ζούσε στην Πάφο. Η αφιέρωση έγινε από ομάδα απελεύθερων. Αυτοί ήταν δούλοι που φαίνεται ότι ανήκαν στην Κορνηλία η οποία, κάποτε, τους έδωσε την ελευθερία τους, γι’ αυτό και την ονομάζουν πατρώνισσαν, δηλαδή προστάτιδά τους (από τη λατινική patrona). Η απελευθέρωση δούλων, σε μια εποχή που και η ίδια η ύπαρξη της αυτοκρατορίας στηριζόταν ως ένα μεγάλο βαθμό στη δουλεία, είναι γεγονός αξιοσημείωτο.

 

Σε μερικές επιγραφές τιμώνται Ρωμαίοι στρατιωτικοί, βασικά χιλίαρχοι, όπως ο Γάιος Ρουτιλήιος Υελίνας Ρούφος που αναφέρεται σε επιγραφή της Παλαιπάφου να τιμάται από τον Δήμο των Παφίων. Η παρουσία χιλιάρχων στην Κύπρο προϋπέθετε και στάθμευση στο νησί κάποιας φρουράς.

 

Σε επιγραφή από τους Σόλους γίνεται λόγος για κάποιον Απολλώνιο που ήταν επιμελητής της εκεί βιβλιοθήκης, επί ημερών του ανθυπάτου Παύλου (πιθανώς του γνωστού Σεργίου Παύλου που άκουσε το κήρυγμα των αποστόλων Παύλου και Βαρνάβα κι έγινε Χριστιανός το 45 μ.Χ. στην Πάφο). Εξυπακούεται η ύπαρξη δημόσιας βιβλιοθήκης στους Σόλους, ενώ τέτοιες βιβλιοθήκες θα πρέπει να είχαν κι οι άλλες μεγάλες πόλεις του νησιού, που μάλλον είχαν ιδρυθεί πιο πριν, κατά τα Ελληνιστικά χρόνια.

 

Σε άλλες, πάλι, επιγραφές μνημονεύονται Κύπριοι αθλητές αλλά και καλλιτέχνες που διακρίθηκαν σε αθλητικούς και άλλους αγώνες σε διεθνείς συναντήσεις στις οποίες συμμετείχαν, ακόμη και στην ίδια τη Ρώμη. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον αυλητή Αίλιον Αιλιανόν από τη Σαλαμίνα, που διακρίθηκε και στη Ρώμη και στη Νεάπολη και στην Αθήνα και στην Αντιόχεια και αλλού, σύμφωνα προς επιγραφή από τους Δελφούς. Αναφέρουμε επίσης τον αθλητή Κλεαγένη Κλεαγένους από τη Σαλαμίνα που υπήρξε πολυνίκης, κυρίως δε τον περιφημότερο Κύπριο αθλητή (του 3ου μ.Χ. αιώνα), τον Δημήτριο* τον Σαλαμίνιο, που διακρίθηκε και στους Ολυμπιακούς και σε άλλους πολλούς αγώνες και στην Ιταλία και στην Ελλάδα και σε πόλεις της Μικράς Ασίας. Άλλες επιγραφές αναφέρουν τη διοργάνωση ειδικών αγώνων σε κυπριακές πόλεις, προς τιμήν κυρίως Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Αναφέρουμε τους ιερούς πενταετηρικούς αγώνες της Πάφου, πεντατηρικούς στο Κίτιον προς τιμήν της Ρώμης, τριετηρικούς επίσης στο Κίτιον κλπ. Σε μερικές περιπτώσεις Ρωμαίοι πολίτες αναφέρονται ως αγωνοθέτες.

 

Η Κύπρος συμμετείχε, λοιπόν, σε πολλές σημαντικές διεθνείς εκδηλώσεις, τόσο στην ίδια τη Ρώμη όσο και σε πολλές άλλες σημαντικές πόλεις που υπάγονταν στην αυτοκρατορία. Μάλιστα η παρουσία των εκπροσώπων της Κύπρου σε τέτοιες εκδηλώσεις ήταν έντονη.

 

Σε μια επιγραφή από τη Σαλαμίνα, του 2ου μ.Χ. αιώνα, υπάρχει τιμητική επιγραφή για τον «θεό» αυτοκράτορα Αδριανό, του οποίου το άγαλμα στήθηκε στην πόλη από τούς κατά Σαλαμίνα λινύφους το 130 μ.Χ. Οι λίνυφοι ήταν οι υφαντές λινών υφασμάτων. Προκύπτει ότι αυτοί ήταν τόσοι πολλοί, ώστε είχαν οργανωθεί και σε ένα είδος συντεχνίας, η οποία έστησε το άγαλμα του αυτοκράτορα. Οι Κύπριοι υφαντές ήταν φημισμένοι κατά την Αρχαιότητα. Η παρουσία όμως οργανωμένων λινύφων φανερώνει ότι ήταν πολύ διαδεδομένη στην Κύπρο και η καλλιέργεια της πρώτης ύλης για τη δουλειά τους, δηλαδή του λιναριού.