Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Το Ριζοκάρπασο υφίστατο κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια.  Βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες τόσο ως Carpasia (Καρπασία) όσο κι ως Risocarpaco ή και Risosarpaco. Η ιστορία όμως του μεγάλου αυτού χωριού εκτείνεται ακόμη πιο πίσω και φθάνει έως την Αρχαιότητα. Κι αυτό επειδή ο σημερινός οικισμός του Ριζοκαρπάσου δεν είναι παρά ο διάδοχος της αρχαίας πόλης Καρπασίας που υφίστατο στην ίδια περίπου περιοχή αλλά ήταν παραθαλάσσια. 

Η αρχαία πόλη Καρπασία αναφέρεται ως πόλις λιμένα ἔχουσα ή ως πόλη που ἔχει λιμένα μικροῖς πλοίοις, σε αρχαίες φιλολογικές πηγές. Ήταν, συνεπώς, πόλη παραθαλάσσια, στα βόρεια του σημερινού Ριζοκαρπάσου, στον όρμο όπου βρίσκεται σήμερα η εκκλησία του Αγίου Φίλωνος. Φαίνεται ότι είχε ακμάσει κατά τα Ελληνιστικά χρόνια και κατά τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες οπότε είχε, για κάποιο διάστημα, διατελέσει κι έδρα επισκοπής.

 

Βλέπε λήμμα: Φίλων άγιος και Επίσκοπος και εκκλησία αγίου Φίλωνα

 

Κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος-10ος μ.Χ. αιώνας) φαίνεται ότι είχε πληγεί από τους επιδρομείς κι η Καρπασία, όπως κι όλες οι άλλες παραθαλάσσιες πόλεις του νησιού. Κι όπως συνέβη παντού σχεδόν στην Κύπρο, οι παραθαλάσσιοι οικισμοί εγκαταλείπονταν για να επανιδρυθούν προς τα ενδότερα, για περισσότερη ασφάλεια. Κατά την περίοδο αυτή (7ος-10ος   μ.Χ. αιώνας) πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά η εγκατάλειψη της παραθαλάσσιας Καρπασίας και η ίδρυση, στα ενδότερα της χερσονήσου, του Ριζοκαρπάσου.

 

Μάλιστα στις πηγές το Ριζοκάρπασον αναφέρεται ως Καρπάσιν ή και Καρπάσιον κατά τα Βυζαντινά χρόνια (λ.χ. από τον Γεώργιο τον Κύπριο και τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο αντιστοίχως), όπως Καρπάσιν λέγεται από αρκετούς, ακόμη και σήμερα. Το Καρπάσιν ή και Καρπάσιον φέρει την ονομασία της αρχαίας πόλης Καρπασίας, ονομασία που θεωρείται ότι είναι φυτώνυμη, από το φυτό κάρπασος που είναι το βαμβάκι ή ακόμη το λινάρι. Τελικά η ονομασία Καρπασία υιοθετήθηκε κι ώς σήμερα χρησιμοποιείται για ολόκληρη τη χερσόνησο. Ο οικισμός Καρπασία ή Καρπάσιν ή και Καρπάσιον μετετράπη σε Ριζοκάρπασον με την προσθήκη, ως πρώτου συνθετικού, της λέξης ρίζα. Κατά τον Ν. Κληρίδη (Χωριά καί Πολιτεῖες τῆς Κύπρου, 1961, σ. 219) η λέξη ρίζα προστέθηκε ως πρώτο συνθετικό για να δείχνει ότι ο οικισμός αυτός ήταν πράγματι η ρίζα όλων των άλλων της περιοχής.

 

Πάντως άλλοι οικισμοί που υφίσταντο κατά την Αρχαιότητα κοντά (όπως λ.χ. η αναφερόμενη πόλη Ουρανία) δεν ξανακτίστηκαν μετά την καταστροφή τους κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι κι αυτών των οικισμών οι κάτοικοι συνέβαλαν στην ίδρυση του Ριζοκαρπάσου προς τα ενδότερα, συνεπώς και ότι το Ριζοκάρπασον είναι διάδοχος όχι ενός αλλά περισσοτέρων αρχαίων οικισμών. Τα κατάλοιπα τέτοιων οικισμών βρίσκονται κατάσπαρτα στη γύρω περιοχή που είναι πλούσια σε αρχαία και βυζαντινά ερείπια.

 

Βλέπε λήμμα: Ουρανία

 

Η ονομασία Ριζοκάρπασον, αν και δεν είναι και τόσο νεότερη, δεν προτιμάται από τους Κυπρίους μεσαιωνικούς χρονογράφους. Τόσο ο Λεόντιος Μαχαιράς όσο κι ο Γεώργιος Βουστρώνιος προτιμούν την ονομασία Καρπάσιν (ή και Καρπασία).

 

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας το Ριζοκάρπασον ήταν σημαντικός οικισμός που, κατά τον Στέφανο Λουζινιανό, αποτελούσε μεγάλο φέουδο της γνωστής μεσαιωνικής οικογένειας ντε Νόρες (de Nores). To φέουδο αφαίρεσε από τον Γκωτιέ ντε Νόρες ο βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β' (1460-14 73) επειδή ο ευγενής αυτός είχε παραμείνει πιστός στην αντίπαλο του Ιακώβου, τη βασίλισσα Καρλόττα. Ο Ιάκωβος Β' είχε τότε ιδρύσει το κομητάτο του Καρπασίου (ασφαλώς με επίκεντρο το Ριζοκάρπασον) που το παραχώρησε στον ευγενή φίλο και υποστηρικτή του Ιωάννη Πέρεζ Φαμπρέγκ ο οποίος έγινε τότε κόμης του Καρπασίου. Κατά τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό, η πρωτότοκος κόρη του Φαμπρέγκ είχε πάρει ως προίκα το κομητάτο. Αυτή είχε παντρευτεί έναν ευγενή Βενετσιάνο, καταγόμενο από τον ελληνικό οίκο των Ιουστινιανών, καί οὓτως ἡ  Ἰουστινιάνιος οἰκία ὥριζεν αὐτό τό κομητάτον (για σύντομο διάστημα, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας).

 

Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) αναφέρει επανειλημμένα το Ριζοκάρπασον, γράφοντας την ονομασία του ως Risso Carpasso. Γράφει ότι εκεί τελειώνει η οροσειρά του Πενταδάκτυλου, ενώ σημειώνει επίσης ότι στο Ριζοκάρπασον είχαν εξοριστεί το 1309 μερικοί ευγενείς, υποστηρικτές του βασιλιά Ερρίκου Β΄, ο οποίος είχε εκθρονιστεί από τον αδελφό του Αμωρύ. Ο Φλώριος αναφέρει επίσης την τοποθεσία Χελώνες του Ριζοκαρπάσου.

 

Η οργάνωση της Καρπασίας ως κομητάτου από τον Ιάκωβο Β' είχε γίνει το 1472. Γι’ αυτό υπάρχει μάλιστα σχετική μελέτη του ντε Μας Λατρί (Les Comtes du Carpas). Πιο πριν, όπως αναφέρθηκε, το Ριζοκάρπασον ανήκε στην οικογένεια των ντε Νόρες. Ακόμη πιο πριν απαντάται ο τίτλος του κυρίου του Καρπασιού (seigneur de Carpas). Ως τέτοιος κύριος αναφέρεται από τον Λεόντιο Μαχαιρά ο Αφρό τε λα Ρότζε στα χρόνια του βασιλιά Πέτρου Α' (1359-1369). Πιθανώς κάποιος Afre de la Roche κατά τον ντε Μας Λατρί, ή Alfo de Lorenzo κατά τον Στραμβάλδι. Του ευγενούς αυτού κυρίου τη σύζυγο ονομάζει ο Λεόντιος Μαχαιράς κυράν τοῦ Καρπασίου και λέγει ότι το 1363 παρ' ολίγο να συλληφθεί αιχμάλωτη από Τούρκους που είχαν κάμει επιδρομή στην περιοχή όπου ἐκουρσέψαν τό Καρπάσιν καί πῆραν πολλά χωρία καί ἀνθρώπους...

 

Σε άλλες περιπτώσεις ο Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρει τρεις ἐπισκόπους Καρπασαίων (Φίλωνα, Συνέσιον και Σωσικράτην), όπως και την εκτέλεση 16 ληστών στο Καρπάσιν τον Ιούλιο του 1325. Σε άλλη, τέλος, περίπτωση, αναφέρει συγκέντρωση καραβιών του βασιλιά της Κύπρου Πέτρου Α' εἰς τό Καρπάσιν καί εἰς τήν Ἀκροτίκην. Αυτή η Ακροτίκη θεωρείται ότι ήταν μάλλον περιοχή της χερσονήσου της Καρπασίας.

 

Ο Γεώργιος Βουστρώνιος, πάλι, αναφέρει τον ἐμπαλῆν τοῦ Καρπασίου κατά το 1460, τον τοπικό διοικητή δηλαδή, που ήταν κάποιος Αλέξανδρος Ταραντίν, καθώς και δραστηριότητες στην περιοχή του τυχοδιώκτη Ρίτζο ντι Μαρίνο. Αναφέρει επίσης μικροσυγκρούσεις κι επεισόδια με πειρατές που έφθαναν στην Καρπασία για να λεηλατήσουν. Αναφέρει επίσης τον Ιωάννη Πέρεζ Φαμπρέγκ ως κούντη τέ Τζάφ καί Καρπασίου, δηλαδή κόμητα της Γιάφφας [Ιόππης] και της Καρπασίας. Τέλος ο Βουστρώνιος αναφέρει την τοποθεσία Χελῶνες του Ριζοκαρπάσου, όπου αποβιβάστηκαν Τούρκοι επιδρομείς στις 9 Ιουνίου 1499, λεηλάτησαν, πυρπόλησαν και σκότωσαν, ενώ πήραν και αρκετούς αιχμαλώτους.

 

Ότι το Ριζοκάρπασον ήταν η διοικητική πρωτεύουσα του διαμερίσματος της Καρπασίας κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, φαίνεται κι από ενδείξεις σε παλαιούς χάρτες. Μάλιστα χάρτες του 16ου αιώνα που έχουν σημειωμένο το Ριζοκάρπασον, ολόκληρη τη χερσόνησο της Καρπασίας την σημειώνουν ως Σαλαμινία (περιοχή που αναφέρεται ήδη από τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες, ως μια από τις τέσσερις στις οποίες διοικητικά χωριζόταν η Κύπρος). Σε άλλους όμως χάρτες, του 16ου και του 17ου αιώνα, όπου επίσης βρίσκεται σημειωμένο το Ριζοκάρπασον, φαίνεται και ο διαχωρισμός της Κύπρου σε 12 περιοχές κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, εκ των οποίων μια ήταν εκείνη της Καρπασίας (Carpaso) που περιελάμβανε ολόκληρη τη χερσόνησο.

 

Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας, και μετά το 1222, το Ριζοκάρπασον υπήρξε έδρα του εκτοπισμένου από τους Λατίνους Ορθοδόξου επισκόπου Αμμοχώστου.

 

Βλέπε λήμμα: Λατίνοι

 

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η περιοχή Καρπασίας ανήκε διοικητικά στην επαρχία Λευκωσίας. Άλλοτε όμως υπήρχε διαχωρισμός και σε κατηλλίκι (διαμέρισμα) Αμμοχώστου-Καρπασίας με πρωτεύουσα την Αμμόχωστο, κι άλλοτε σε χωριστό κατηλλίκι της Καρπασίας με πρωτεύουσα το Ριζοκάρπασον.

 

Βλέπε λήμμα: Κατηλλίκι 

 

 

Χερσόνησος των αγίων

Πολλά είναι τα μνημεία (αρχαιότητες και ναοί) μέσα και γύρω από το Ριζοκάρπασον: Εκκλησία του Αγίου Συνεσίου που είναι και η κύρια εκκλησία του οικισμού. Επίσης η εκκλησία της Αγίας Τριάδος, άλλη εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία (κοντά στο κοιμητήριο), η μισοερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Φίλωνος, άλλη εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Μαρίνα κι άλλη της Αγίας Μαύρης.

 

Βλέπε λήμματα: Συνέσιος άγιος, 

 

Ο G. Jeffery (1918) αναφέρει επίσης στην περιοχή του Ριζοκαρπάσου τις εκκλησίες του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, του Προφήτη Δανιήλ και των Αγίων Ανδρονίκου, Γεωργίου και Αθανασίου.   Άλλη ερειπωμένη εκκλησία είναι αφιερωμένη στον άγιο Πάππον. Μεγάλη ερειπωμένη εκκλησία βρίσκεται και στην τοποθεσία Συκάδα (Sicada σε παλαιούς χάρτες), περί τα 8 χμ. από το Ριζοκάρπασον.

 

Εξάλλου, περί τα 3 χμ. από το χωριό, βρίσκεται το μικρό μοναστήρι της Παναγίας Ελεούσας, ιδιοκτησία του μοναστηριού της Αγίας Αικατερίνης Σινά, με εκκλησία του 16ου αιώνα. Τέλος, μέσα στα διοικητικά όρια του Ριζοκαρπάσου βρίσκεται και το μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα, στο ομώνυμο ακρωτήρι.

 

Βλέπε λήμμα: Ανδρέας απόστολος, Καρπασία

 

Όλες οι εκκλησίες και τα μοναστήρια της περιοχής του Ριζοκαρπάσου συνδέονται με παλαιές παραδόσεις και ισχυρό θρησκευτικό αίσθημα, στοιχεία που έδωσαν στην Καρπασία ολόκληρη τον χαρακτηρισμό της χερσονήσου των Αγίων.

 

Αρχαιότητες

Στην περιοχή του Ριζοκαρπάσου οι αρχαιολογικοί χώροι είναι τόσο των Προϊστορικών χρόνων (όπως λ.χ. ο οικισμός στην τοποθεσία Κάστρος του ακρωτηρίου του Αποστόλου Ανδρέα, της Νεολιθικής εποχής κι άλλοι οικισμοί της εποχής του Χαλκού που δεν έχουν διερευνηθεί πλήρως), όσο και μεταγενέστεροι. Κοντά στο χωριό έχει βρεθεί, επίσης, ένα νεκροταφείο των Γεωμετρικών  Αρχαϊκών χρόνων. Υπάρχουν επίσης κι άλλα κατάσπαρτα αρχαία ερείπια, όπως και σ' ολόκληρη τη χερσόνησο της Καρπασίας.

 

Βλέπε λήμμα: Κάστρος, νεολιθικός οικισμός

 

Εξάλλου του 5ου   μ.Χ. αιώνα είναι η τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Φίλωνος ενώ στον 6ο   αιώνα χρονολογούνται οι τρίκλιτες βασιλικές στην τοποθεσία Αφέντρικα, ανατολικά του Ριζοκαρπάσου και της Παναγίας Συκάς στα νοτιοδυτικά. Άλλη βασιλική έχει επισημανθεί στην τοποθεσία Αγιώρκα, βόρεια του Ριζοκαρπάσου. Κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών κτίστηκαν επί των ερειπίων των κατεστραμμένων τότε βασιλικών, άλλες καμαροσκέπαστες βασιλικές της Παναγίας και των Ασωμάτων στην Αφέντρικα και της Παναγίας Συκάς, ενώ τον 12ο   αιώνα κτίστηκαν οι εκκλησίες του Αγίου Φίλωνος και του Αγίου Συνεσίου, όπως κι εκείνες της Αγίας Μαύρης και της Αγίας Μαρίνας, όπως και του Αγίου Φίλωνος των Αγριδιών ανατολικά του Ριζοκαρπάσου.

 

Βλέπε λήμμα: Μαύρη αγία, Ριζοκάρπασο

 

Στην παραθαλάσσια περιοχή όπου σώζεται η εκκλησία του Αγίου Φίλωνος, υπολογίζεται ότι βρισκόταν η αρχαία πόλη Καρπασία. Υφίσταντο εκεί σκόρπια αρχαία ερείπια καθώς και τάφοι λαξευμένοι στους βράχους, όπως αναφέρει ο Αθανάσιος Σακελλάριος που είχε επισκεφθεί την περιοχή κατά τα τέλη του 19ου   αιώνα. Κατά τον ίδιο, οι αρχαίοι αυτοί τάφοι ονομάζονταν Τσάμπραις. Γράφει επίσης ότι επί των ημερών του μπορούσε κανένας να δει και τα απομεινάρια του αρχαίου λιμανιού, ἐκ μεγάλων τετραγωνικῶν λίθων κάλλιστα εἰργασμένων καί διά μεταλλικῶν συνδέσμων πρός ἀλλήλους συνδεδεμένων (Τά Κυπριακά, Α', 1890, σ. 159).

 

Για το Ριζοκάρπασον του τέλους του 19ου αιώνα ο Σακελλάριος (ό.π., σ. 157) δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

 

... Τῆς Γιαλούσης δέ ὑπέρ τάς τρεῖς ὥρας πρός ἀνατολάς κεῖται ἡ κώμη 'Ριζοκάρπασον, ἔχουσα 1860 κατοίκους καί δημοτικά ἑλληνικά σχολεῖα ἀρρένων καί θηλέων. Κειμένη δέ αὓτη ἐπί τοῦ ζυγοῦ τῶν ὀρέων τῆς Καρπασίας καί ἑκατέρωθεν ὑπό τῆς θαλάσσης διαπνεομένη καί ᾠκισμένη κωμηδόν κατά τόν πανάρχαιον τῶν Ἑλλήνων τρόπον, ἔτι δ' οὔσα κατάφυτος ὑπό διαφόρων ὀπωροφόρων δένδρων, σχηματίζει τήν ὡραιοτέραν κατά τό μέρος τοῦτο τῆς νήσου ἐξοχικήν θέσιν, ἐν ᾗ   τό θέρος ἐν πλήρει ὑγιείᾳ δύναταί τις νά διέλθῃ. Οἱ κάτοικοι δ' αὐτῆς καί διά τόν ρηθέντα κλιματικόν τοῦτον λόγον εἶνε τό πλεῖστον ξανθοί καί οἱ  ὡραιότεροι, εὐμηκέστεροι καί ἀνδρειότεροι τῶν κατοίκων ἁπάσης τῆς νήσου ۠ αἱ δέ γυναῖκες εἶνε ξανθαί καί λευκαί, ἄν καί καθ' ἑκάστην ἡμέραν μετά τῶν ἀνδρῶν των ἐν τοῖς ἀγροῖς συνεργάζονται. Ἐν αὐταῖς δ' ἔτι παρατηροῦμεν μεγάλην συμμετρίαν τοῦ προσώπου καί πολλήν εἰς τούς χαρακτῆρας αὐτῶν λεπτότητα...

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια