Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Πάμπολλες είναι οι τοποθεσίες, σ' ολόκληρη την Κύπρο, που στη φαντασία του λαού, στις παραδόσεις και στους μύθους σχετίζονται με τη θρυλική μορφή της ρήγαινας.

Τα τρία κάστρα του Πενταδάκτυλου είναι τα κάστρα της ρήγαινας, ή τα 101 σπίδκια της ρήγαινας, εκ των οποίων το εκατοστό πρώτο είναι το άγνωστο, το κρυφό, το γεμάτο θησαυρούς. Ιδίως το κάστρο του Άη Λαρκού (Αγίου Ιλαρίωνος) είναι γνωστό και σαν κάστρο του Έρωτα από τα Μεσαιωνικά χρόνια (Dieu d' Amour) ίσως ύστερα από ταύτιση της ρήγαινας προς τη θεά της Κύπρου, την Αφροδίτη.

Σε διάφορα μέρη της Κύπρου υπάρχουν πύργοι της ρήγαινας (Τηλλυρία, Ακάμας, Σίβουρη στη Μεσαορία, Λεύκαρα, Πισσούρι, Ανώγυρα κ.α.), ενώ κι αυτά τα κυπριακά χωριά που φέρουν το όνομα Πύργος σχετίζονται, στις τοπικές παραδόσεις, με πύργους που ανήκουν στη ρήγαινα και που, πάντως, δεν υπάρχουν σήμερα.

Το φρούριο του Κολοσσιού, ο γνωστός Κούλας, ανήκει και πάλι στη ρήγαινα. Μάλιστα η τοπική παράδοση αναφέρει ότι ο ρήγας έταξε στη ρήγαινα να της χαρίσει τόση έκταση γης όση θα μπορούσε να βλέπει. Τότε εκείνη έκτισε τον ψηλό πύργο, απ' όπου έβλεπε όλη την περιοχή ολόγυρα.

Σε μερικές κορφές λέγεται ότι υπήρχε το θρονίν της ρήγαινας, πράγμα σημαντικό γιατί αντιπαραβάλλεται προς το θρονίν της ίδιας της Παναγίας του Κύκκου. Η κορφή, ωστόσο, στ' ανατολικά του μοναστηριού αυτού δεν είναι θρονίν αλλά απλώς μούττη της ρήγαινας.

Κάστρα της ρήγαινας (αντί πύργοι) λέγεται ότι υπήρχαν στη Φασούλα, στην Καρπασία (της Έλυσης), στη Γαληνόπωρνη κ.α., εκτός βέβαια απ' εκείνα του Πενταδάκτυλου.

Αλλού πάλι υπάρχουν λουτρά της ρήγαινας (Αμίαντος), σπήλιοι της ρήγαινας (Πάφος, Κούκλια, Δορά, Μαλούντα κ.α.), κάμποι της ρήγαινας (Πολέμι, Ακαπνού κ.α.), λίγκρα της ρήγαινας (Πάφος, Λευκωσία), θαμμένοι θησαυροί της ρήγαινας (Μαντριά, Τρίκωμο, Άγιος Τύχωνας, Διερώνα, Πελέντρι, Επισκοπή Λεμεσού, Λεύκαρα κ.α.) και πολλά άλλα τοπωνύμια. Με τη ρήγαινα οι τοπικές παραδόσεις συσχετίζουν και το κτίσιμο μοναστηριών κι εκκλησιών (μοναστήρι Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη, μοναστήρι Παναγίας του Άρακος στα Λαγουδερά κ.α.) όπως και με πηγές ή βρύσες πολύτιμου νερού.

Στον λόφο του Άρωνα στην Αθαλάσσα, κοντά στη Λευκωσία, η παράδοση θέλει το παλάτιν της ρήγαινας. Η πεδιάδα ολόγυρα ανήκε στη ρήγαινα. Διηγούνταν δε ότι μια φορά, τον καιρό της συγκομιδής, η ρήγαινα ειδοποιήθηκε ότι έφθαναν οι εχθροί. Εκείνη παρακάλεσε τότε τον Θεό να μετατρέψει τους σωρούς των δημητριακών σε χώματα και πέτρες για να μη τα βρουν οι εχθροί. Ο Άρωνας της Αγυιάς (στον δρόμο προς τη Λάρνακα) είναι ο σωρός του πετρωμένου αχύρου. Άλλος κωνικός λόφος στην περιοχή είναι ο σωρός του σιταριού, ενώ τρίτος μικρός λόφος είναι ο σωρός των κοντύλων.

Ο πύργος της Ρήγαινας, σε κορφή του Ακάμα, θεωρείται βέβαιο ότι ήταν μοναστήρι, σύμφωνα προς νεότερες έρευνες. Οι Σμιγιές, ωραία ειδυλλιακή τοποθεσία του Ακάμα, ήταν το μέρος όπου έσμιγαν η ρήγαινα κι ο Διγενής. Η αρχαία σχέση του Ακάμα με την Αφροδίτη μετατρέπεται στα μετέπειτα χρόνια σε σχέση του με τη ρήγαινα, κι εδώ έχουμε ίσως μια ακόμη ταύτιση της μεσαιωνικής βασίλισσας προς την αρχαία θεά.

Στην Ακαπνού είχε επίσης κτισμένο παλάτι η ρήγαινα, στον κάμπο που φέρει τ' όνομά της. Βρισκόταν εκεί για παραθερισμό, λέγει η τοπική παράδοση, όταν οι εχθροί αποβιβάστηκαν στη Λεμεσό. Στη βιαστική φυγή της (κι αφού ο απαραίτητος θησαυρός θάφτηκε σ' άγνωστο μέρος), η ρήγαινα έπεσε από το άλογο, πηδώντας ένα ποταμάκι, και σκοτώθηκε. Ο θησαυρός αναμένει ακόμη τον τυχερό που θα τον βρει. Το ποταμάκι, κοντά στο χωριό, είναι γνωστό ως αργάκι της Ρήγαινας.

Χώρος ένωσης και σύγκρουσης της ρήγαινας με τον Διγενή είναι και τοποθεσία στο χωριό Ακουρδάλια της Πάφου.

Στην Ανώγυρα υπάρχει ο λάκκος της ρήγαινας, πλήρης θησαυρών βέβαια. Η τοπική παράδοση λέγει ότι, όταν η ρήγαινα κατοικούσε εκεί, ένας γιος της έπεσε στον λάκκο του περιβολιού και σκοτώθηκε. Η ρήγαινα, απαρηγόρητη, μάζεψε όλα της τα υπάρχοντα, σκεύη, κοσμήματα, χρήμα τα κι ό,τι άλλο, και τα έριξε στον λάκκο που γέμισε. Τον σκέπασε ύστερα με χώμα, κι έφυγε απ' εκεί για να μη επιστρέψει ποτέ πια.

Αλλά και στη Μόρφου είχε το παλάτι της η ρήγαινα, η οποία δέχθηκε μάλιστα να παντρευτεί τον ρήγα της Περιστερώνας εάν αυτός κατόρθωνε να στείλει στη Μόρφου όσες ποσότητες νερού χρειάζονταν οι εκτεταμένοι κήποι της.

Στο χωριό Κυρά υπήρχε μεγάλη δεξαμενή, στην οποία η ρήγαινα λουζόταν αλλά έκανε και βαρκάδα. Μερικοί μάλιστα θεωρούν ότι το χωριό πήρε την ονομασία του από την κυρά την ρήγαινα, που εδώ φαίνεται να ταυτίζεται με την Παναγία την Κυρά που είχε μοναστήρι στην περιοχή. Αλλά και η ευρισκόμενη στην ίδια περιοχή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου είναι γνωστή με την επωνυμία του Ρηγάτη, επειδή εκεί πήγαινε να προσευχηθεί η ρήγαινα. Όμως πήγαινε, όπως βεβαιώνει άλλη παράδοση, για να λειτουργηθεί και στην Παναγία του Κάμπου (Χοιροκοιτία).

Στο Λατσί πάλι, στον κόλπο της Χρυσοχούς, υπάρχουν οι πέτρες του Διγενή που είναι μεγάλοι βράχοι. Λέγεται πως ο μεσαιωνικός αυτός ήρωας είχε εκσφενδονίσει τους βράχους εναντίον της ρήγαινας που, αντί να τον παντρευτεί, προτίμησε ν' αναχωρήσει με καράβι.

Στην Ποταμιά επίσης, όπου είναι γνωστό ότι υφίστατο εξοχική βασιλική έπαυλη κατά τα χρόνια της Φραγκοκρατίας, η ρήγαινα που ταυτίζεται προς την τελευταία βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο, δεχόταν συχνά την επίσκεψη κάποιου μυστηριώδους ιππότη-εραστή.

Πύργο εξοχικό είχε η ρήγαινα και στη Χοιροκοιτία. Μάλιστα η τοπική παράδοση αναφέρει ότι το χωριό πήρε την ονομασία αυτή από τον χαιρετισμό Χαίρε Κιτία (=από το Κίτιον - Λάρνακα) που είχε απευθυνθεί στη ρήγαινα.

Στα Φοινικάρια υπάρχουν οι αυλάες (αυλές) της ρήγαινας ενώ στις Κιβίδες η παράδοση βεβαιώνει πως διέμεναν δύο ρήγαινες. Στο Διόριος πάλι υπήρχαν δυο ρηγάτα, ένα του ρήγα κι ένα της ρήγαινας. Στο Πέλλα Πάις αναφέρονται τρεις ρήγαινες, μια τ' Αγίου Ιλαρίωνα, μια του Κουτσοβέντη (Βουφαβέντο) και μια στο μοναστήρι του Πέλλα Πάις. Στο Βουφαβέντο διηγούνταν ότι τη νύχτα της αναστάσεως άνοιγε η κρυφή θύρα του μυστικού δωματίου (σπιδκιού) με τους αμύθητους θησαυρούς, για λίγο. Ένας βοσκός είδε μια φορά το εκπληκτικό θέαμα και πρόλαβε να εισέλθει στο μυστικό δωμάτιο. Όμως καθυστέρησε μαζεύοντας όλο και περισσότερο χρυσάφι, ώσπου η κρυφή θύρα έκλεισε και πάλι, εξαφανίζοντάς τον για πάντα. Σ' άλλες παραλλαγές ο βοσκός κατορθώνει να βγει κάποτε από το μυστικό δωμάτιο του Βουφαβέντο ή ακόμη από το μυστικό δωμάτιο της Καντάρας. Σε μια περίπτωση αναφέρεται πως μόλις βγήκε ο καημένος από το σκοτεινό δωμάτιο στο φως του ήλιου, έλιωσε και χάθηκε. Έτσι ο μόνος άνθρωπος που είδε την κρύπτη και τον θησαυρό της ρήγαινας, ο βοσκός, ἀνελήφθη, ὡς νά ἦτο δρόσος, εἰς τό φῶς καί τήν ἡμέραν, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Σίμος Μενάρδος.

Στο Ακρωτήρι της Λεμεσού η ρήγαινα αναφέρεται πως πέτρωσε κι έγινε βράχος που στέκει κάπου στην περιοχή.

Η Χρυσοχού πάλι σχετίζεται ετυμολογικά με τα χρυσάφια της μυθικής ρήγαινας που κάπου εκεί βρίσκονται κρυμμένα. Δώδεκα ζώα, λέει άλλη παράδοση, μετέφεραν από την Καντάρα στην Αμμόχωστο τους θησαυρούς της ρήγαινας. Εκεί στην περιοχή του Τρικώμου πρόφθασε τους μεταφορείς η είδηση πως η Αμμόχωστος είχε κυριευθεί από τους εχθρούς, οπότε αυτοί έθαψαν τους θησαυρούς που, βέβαια, δεν έχουν βρεθεί ακόμη.

Στην Παναγία του Άρακα — κτίσμα της ρήγαινας — δείχνουν το αποτύπωμα του ποδιού της σε μια πλάκα. Μάλιστα το μέρος εκείνο στο οποίο πάτησε εθεωρείτο απαγορευμένο για τις γυναίκες, άδυτο. Η παράδοση αυτή θυμίζει το ιερό τέμενος της Ακραίας Αφροδίτης στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, που ο Στράβων σημειώνει ότι ήταν ἄδυτον γυναιξί καί ἀόρατον. Άλλη μια μακρινή ανάμνηση της Αφροδίτης στις διηγήσεις για τη ρήγαινα, παρόμοια προς την ανάμνηση που απαντούμε στη διήγηση    ۬    για μετατροπή της ρήγαινας σε πέτρα, στο Ακρωτήρι της Λεμεσού (που θυμίζει τη λατρεία της Παρακύπτουοας Αφροδίτης). Αλλά και το επίθετο Ακραία της Αφροδίτης σήμαινε λατρεία της στα άκρα, δηλαδή στις κορφές των βουνών. Στις ίδιες κορφές όπου και η ρήγαινα έχει το θρονί ή το κάστρο της.