Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η ανύψωση της Μεσαορίας πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ανύψωση των δυο οροσειρών του νησιού και ιδιαίτερα του Τροόδους. Όπως αναφέρεται στο λήμμα οροσειρές, ο ωκεάνιος φλοιός του Τροόδους άρχισε να ανέρχεται λόγω σύγκρουσης και κατάδυσης της Αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας, ή άλλης μικρότερης, κάτω από αυτόν πριν από 70 περίπου εκατομμύρια χρόνια. Η ανοδική κίνηση τόσο του Τροόδους όσο και του Πενταδάκτυλου προς βορράν ήταν πολύπλοκη, μακροχρόνια και επεισοδιακή, χαρακτηριζόμενη από περιοδικές εξάρσεις. Στις αρχές του Ανώτερου Μειόκαινου (πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια) μέρος του Τροόδους ανέρχεται πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και υφίσταται το φαινόμενο της διάβρωσης. Την ίδια περίοδο ο Πενταδάκτυλος εισέρχεται στην τελευταία φάση της ορογένεσής του. Κατά τη φάση αυτή, λόγω της ενεργοποίησης της συγκλίνουσας κίνησης των δυο κύριων λιθοσφαιρικών πλακών, δηλαδή της Ευρασιατικής προς βορράν και της Αφρικανικής προς νότον, οι ιζηματογενείς σχηματισμοί της σειράς του Πενταδάκτυλου έχουν έντονα συμπιεσθεί, πτυχωθεί και επωθηθεί προς νότον. Τελικά και η οροσειρά του Πενταδάκτυλου αναδύεται από τη θάλασσα για τελευταία φορά.

Στη λεκάνη της Μεσαορίας κατά την περίοδο αυτή συνεχίζεται η εναπόθεση των ασβεστολιθικών κυρίως σχηματισμών. Παράλληλα η λεκάνη δέχεται τα προϊόντα διάβρωσης των δυο ελαφρά αναδυθεισών οροσειρών. Περί το τέλος του Μειόκαινου, δηλαδή πριν από 6,5 εκατομμύρια χρόνια, σημειώνεται η «κρίση αλατότητας» της Μεσογείου οπότε σ' ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσαορίας και στις νότιες παρυφές του Τροόδους εναποτίθενται τεράστια κοιτάσματα γύψου. Κατά την περίοδο αυτή η Μεσόγειος μετατρέπεται σε κλειστή θάλασσα λόγω του κλεισίματος των στενών του Γιβραλτάρ. Ακολουθεί έντονη εξάτμιση με αποτέλεσμα την πλήρη σχεδόν αποξήρανσή της. Αποτέλεσμα ήταν και η δημιουργία λιμνοθαλασσών γύρω από το Τρόοδος και τον Πενταδάκτυλο και η εναπόθεση κοιτασμάτων γύψου και σε ορισμένες περιπτώσεις άλατος.

Οι αρχές της επόμενης γεωλογικής περιόδου, του Πλειόκαινου (πριν από 5 περίπου εκατομμύρια χρόνια), χαρακτηρίζονται από την απότομη επιστροφή στις θαλάσσιες συνθήκες. Η λεκάνη της Μεσαορίας καλύπτεται με θαλάσσιο νερό βάθους εκατοντάδων μέτρων και αρχίζει η εναπόθεση των ιζημάτων του Σχηματισμού Λευκωσίας. Στο κεντρικό και βόρειο μέρος της λεκάνης παρατηρείται έντονη τεκτονική δραστηριότητα και καταβύθιση τεμαχίων κατά μήκος ρηγμάτων. Αντίθετα στο νότιο περιθώριο παρατηρείται σχετική ηρεμία και εναπόθεση κλαστικών ιζημάτων, κυρίως κροκαλοπαγών, που είναι προϊόντα διάβρωσης του ανώτερου μέρους του Συμπλέγματος του Τροόδους.

Περί το τέλος του Πλειοκαίνου και τις αρχές του Πλειστοκαίνου (πριν από 1,8 εκατομμύρια χρόνια) η έντονη τεκτονική δράση και η καταβύθιση τερματίζεται και δημιουργείται μια αβαθής λεκάνη μεταξύ των δυο οροσειρών στην οποία εναποτίθενται ασβεστολιθικοί ψαμμίτες (Σχηματισμός Αθαλάσσας), άμμος, ιλυόλιθοι και κροκα-λοπαγή (Σχηματισμός Κακκαρίστρας). Τα τελευταία θεωρούνται ως δελταϊκά ριπίδια (δελταϊκές αποθέσεις ποταμών). Τους αβαθείς και δελταϊκούς σχηματισμούς διαδέχεται ο χερσαίος Σχηματισμός του Απαλού που αποδεικνύει ότι κατά την περίοδο αυτή ένα σημαντικό μέρος της Μεσαορίας ήταν ήδη πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Το τελικό στάδιο της ανέλιξης της Μεσαορίας σημειώνεται με την εμφάνιση των τεραστίων χερσαίων αποθέσεων των αμμοχαλίκων (Σύναγμα). Η εναπόθεση των αμμοχαλίκων αυτών προϋποθέτει, πλην της υψηλής βροχόπτωσης, και δραστική ανύψωση του Τροόδους. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι από την γένεσή του, πριν από 95 εκατομμύρια χρόνια, υπολογίζεται ότι το Τρόοδος ανήλθε κατά 4.000 μέτρα από τα οποία τα 2.000 κατά τη διάρκεια των τελευταίων 1,5 εκατ. χρόνων.

Τα αίτια της δραστικής αυτής ανύψωσης είναι άγνωστα. Πιθανότατα οφείλονται στην ενεργοποίηση της συγκλίνουσας κίνησης των δυο κύριων λιθοσφαιρικών πλακών, με αποτέλεσμα την περαιτέρω καταβύθιση της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Κύπρο.  Ένας άλλος παράγοντας εξίσου σοβαρός είναι πιθανώς η αύξηση του βαθμού σερπεντινίωσης των υπερβασικών πετρωμάτων και ιδιαίτερα του χαρτζβουργίτη, με την κυκλοφορία νερού. Η σερπεντινίωση του χαρτζβουργίτη που εμφανίζεται σήμερα στο υψηλότερο σημείο του Τροόδους, τον Όλυμπο, θεωρείται ως ο κύριος μηχανισμός ανύψωσης του Οφιολιθικού Συμπλέγματος (βλέπε λήμματα γεωλογία και οροσειρές).