Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η Πάφος, όπως είναι γνωστό από τον βίο του αγίου Ιλαρίωνος που έγραψε ο άγιος Ιερώνυμος, είχε πληγεί επανειλημμένα από τους σεισμούς και όταν την επισκέφθηκε ο άγιος Ιλαρίων το 366 ήταν ερειπωμένη. Πολύ γρήγορα όμως ανέκαμψε από την καταστροφή και παρ' όλο που παραχώρησε οριστικά τη θέση της μητρόπολης στη Σαλαμίνα άρχισε να ανοικοδομείται γρήγορα. Ήδη στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα τα ψηφιδωτά της οικίας του Θησέα που είχαν υποστεί φθορά διορθώνονται, και άλλα ψηφιδωτά και προφανώς τα σπίτια στα οποία βρίσκονταν τα ψηφιδωτά αυτά, κτίσθηκαν ή επιδιορθώθηκαν. Ταυτόχρονα κτίσθηκε και η πρώτη μεγάλη βασιλική, τα ερείπια της οποίας ανασκάπτονται ολόγυρα από την εκκλησία της Αγίας Κυριακής. Η βασιλική αυτή, μια από τις μεγαλύτερες, αν όχι η μεγαλύτερη στην Κύπρο, αρχικά ήταν επτάκλιτη όπως και η βασιλική του Αγίου Επιφανίου στη Σαλαμίνα. Αργότερα, τον 6ο αιώνα, τα κλίτη της βασιλικής περιορίσθηκαν σε πέντε, αλλά η βασιλική διατήρησε το αρχικό πλάτος της. Η βασιλική αυτή είχε νάρθηκα στα δυτικά και αίθριο με τέσσερις στοές, στο κέντρο του οποίου υπήρχε ημικυκλική φιάλη. Αντίθετα όμως με όλες τις άλλες βασιλικές της Κύπρου η βασιλική αυτή είχε δυο αψίδες στο μέσο κλίτος, μια εσωτερική και μια εξωτερική. Ο χώρος μεταξύ των δυο αυτών αψίδων εκαλύπτετο ξεχωριστά όπως φαίνεται, γιατί οι κολόνες που στήριζαν τη στέγη ήσαν μεγαλύτερες των άλλων κιόνων του μέσου κλίτους. Η Θεία Ευχαριστία φαίνεται ότι ετελείτο στην εσωτερική αψίδα.

 

Η διάρθρωση αυτή συνδέει τη βασιλική με την κοιμητηριακή βασιλική στην Κώρυκο και τις δυο μεγάλες σταυρόσχημες βασιλικές των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη και του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο, που και οι δυο ήσαν κατεξοχήν «Μαρτύρια». Γι' αυτό πιθανότατα και η βασιλική αυτή στην Πάφο σχετίζεται με κάποιο μάρτυρα ή λείψανα μαρτυρικά, όχι κατ' ανάγκην οστά της πρώτης Χριστιανικής Εκκλησίας της Πάφου.

 

Ο νάρθηκας της βασιλικής εκτείνεται νοτιότερα και συνδέεται με μεγαλοπρεπές διώροφο κτίριο με υπόγειο που ερμηνεύθηκε σαν το επισκοπείο της Πάφου. Δεν έχει ανασκαφεί ακόμη το βαπτιστήριο της βασιλικής αυτής που ήταν ο καθεδρικός ναός της Πάφου. Το βαπτιστήριο πρέπει να βρίσκεται ίσως στα ανατολικά των δυο βόρειων κλιτών της βασιλικής.

 

Η βασιλική, που διακοσμείται με ψηφιδωτά του τέλους του 4ου και του 6ου αιώνα, καταστράφηκε κατά τη δεύτερη αραβική επιδρομή εναντίον της Κύπρου το 653, οπότε κατελήφθη και η Πάφος. Οι Άραβες χρησιμοποίησαν τον χώρο της βασιλικής όταν εγκαταστάθηκαν εκεί από το 653 μέχρι το 681 και άφησαν πολλές επιγραφές σε κολόνες και σε λίθινα δάπεδα. Μετά την απομάκρυνση της αραβικής φρουράς, το 681, τμήμα της βασιλικής, το βόρειο εσωτερικό κλίτος, διαμορφώθηκε σε παρεκκλήσι.

 

Στις αρχές του 5ου αιώνα κτίσθηκε η βασιλική της Παναγίας Λιμενιώτισσας κοντά στο λιμάνι της Πάφου. Η βασιλική αυτή είναι μικρότερων διαστάσεων και μόνο τρίκλιτη. Το μέσο κλίτος καταλήγει σε αψίδα ημικυκλική εσωτερικά και πολύγωνη εξωτερικά. Η βασιλική αυτή είχε νάρθηκα και εξωνάρθηκα, αλλά ίσως όχι αίθριο. Καταστράφηκε και αυτή το 653 και οι Άραβες άφησαν στις κολόνες της βασιλικής αρκετές επιγραφές. Κατά μήκος των μακρών τοίχων της βασιλικής υπήρχαν διάδρομοι. Μετά την απομάκρυνση της αραβικής φρουράς, το 681, η βασιλική της Λιμενιώτισσας ξανακτίσθηκε σαν καμαροσκέπαστη βασιλική.

 

Τα ερείπια μιας άλλης βασιλικής (;) έχουν μερικώς ανασκαφεί στην τοποθεσία Τούμπαλλος στην Κάτω Πάφο.

 

Τον 6ο αιώνα κτίσθηκε στ' ανατολικά της πόλης της Πάφου, στην τοποθεσία Σιύρβαλλος, τρίκλιτη βασιλική με ένα βόρειο παρεκκλήσι. Το μεγαλύτερο μέρος της βασιλικής αυτής καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου όταν κτίσθηκαν στην περιοχή στρατιωτικά παραπήγματα και αργότερα κατοικίες.

 

Τρεις άλλες βασιλικές ανασκάφηκαν στην άγνωστη πόλη, τα ερείπια της οποίας βρίσκονται στον Άγιο Γεώργιο της Πέγειας. Η πιο μεγάλη βασιλική, η βασιλική Α' , ήταν τρίκλιτη, χωρίς νάρθηκα, αλλά με τετράστωο αίθριο, στα δυτικά του οποίου, και σε ψηλότερο επίπεδο, υπήρχε το βαπτιστήριο. Στα βόρεια της βασιλικής αυτής υπήρχε διάδρομος πέραν του οποίου υπήρχε παρεκκλήσι και διάφορα δωμάτια.

 

Περί τα 50 μέτρα στα βορειοανατολικά της βασιλικής Α' ανασκάφηκε η μικρή τρίκλιτη βασιλική Β' με ανοικτό νάρθηκα και αυλή. Σ' απόσταση 250 μ. περίπου στα νοτιοδυτικά της βασιλικής Α' ανασκάφηκε άλλη μικρή τρίκλιτη βασιλική με πρόπυλο ή ανοικτό νάρθηκα. Βασιλικές έχουν επισημανθεί στην Πόλη [την παλαιά Αρσινόη], το Νέο Χωριό, στα νοτιοανατολικά της Πέγειας κ.α.

 

Κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών μόνο η Λιμενιώτισσα ξανακτίσθηκε σαν καμαροσκέπαστη τρίκλιτη βασιλική και μικρό τμήμα του βόρειου έσω κλίτους της βασιλικής γύρω από την Αγία Κυριακή μετατράπηκε σε παρεκκλήσι. Η βασιλική της Λιμενιώτισσας διατηρήθηκε μέχρι το 1159 οπότε καταστράφηκε από σεισμό, όπως μας πληροφορεί ο άγιος Νεόφυτος. Τον 9ο αιώνα κτίσθηκε και η πεντάτρουλλη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στη Γεροσκήπου.

 

Από τη Μέση Βυζαντινή περίοδο (10ος-12ος αιώνας) δεν έχουν διασωθεί πολλά κτίρια.

 

Κοντά στο χωριό Κοίλη βρίσκεται σημαντική ερειπωμένη εκκλησία σε σχήμα σταυρού αφιερωμένη στον άγιο Γεώργιο. Τα υπολείμματα των τοιχογραφιών της βοηθούν στη χρονολόγηση της εκκλησίας αυτής στον 12ο αιώνα. Από τον 12ο αιώνα σώζονται δυο τουλάχιστον εκκλησίες στη Χούλου. Η πρώτη, που βρίσκεται στο νότιο άκρο του χωριού, είναι πολύ κατεστραμμένη αλλά διασώζει τοιχογραφίες του 12ου αιώνα.

 

Η δεύτερη, μικρότερων διαστάσεων, βρίσκεται στα δυτικά του χωριού αυτού και ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλλο.

 

Μονόκλιτη καμαροσκέπαστη ήταν και η αρχική μορφή της εκκλησίας του Αγίου Μηνά κοντά στο Νέο Χωριό.

 

Από τον 12ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί και η μοναδική τρίκογχη εκκλησία, καθολικό Γεωργιανού μοναστηριού, κοντά στην Πάνω Γιαλιά.

 

Στον 12ο αιώνα, ίσως, ανήκει και η πρώτη φάση της εκκλησίας των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης στη Λετύμπου, του τύπου του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο, όπως φαίνεται από την αποκάλυψη τοιχογραφιών στην αψίδα κάτω από τις τοιχογραφίες, του τέλους του 15ου αιώνα.

 

Ακόμη στον 12ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί η πρώτη φάση της εκκλησίας των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης κοντά στη Σουσκιού. Η καμάρα της εκκλησίας αυτής είναι μεταγενέστερη, πιθανότατα του 16ου αιώνα. Μεγάλη διάδοση είχε στην επαρχία Πάφου ο τύπος του ελεύθερου σταυρού, ιδιαίτερα τον 13ο αιώνα. Στις αρχές του 13ου αιώνα κτίσθηκε σε σχήμα ισοσκελούς σταυρού με τρούλλο η εκκλησία του Αγίου Θεοδοσίου στην Αχέλεια. Την ίδια εποχή κτίσθηκαν σε σχήμα σταυρού με τρούλλο οι εκκλησίες της Παναγίας Χρυσελεούσας στην Έμπα και της Παναγίας Χρυσελεούσας στη Χλώρακα. Στον ίδιο τύπο κτίσθηκε λίγο αργότερα η εκκλησία της Παναγίας Καθολικής στα Κούκλια και γύρω στα 1500 η σημερινή εκκλησία της Αγίας Κυριακής στην Κάτω Πάφο.

 

Στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλλο κτίσθηκαν οι εκκλησίες της Παναγίας Χόρταινης, κοντά στην Πελαθούσα, του Αγίου Αντωνίου στην Κάτω Πάφο, της Αγίας Αικατερίνης στην Τάλα, του Αγίου Νικολάου στη Χλώρακα, της Αγίας Παρασκευής κοντά στην Κρίτου Τέρρα και δυο άλλες που οι Τούρκοι μετέτρεψαν σε τζαμιά: της Αγίας Σοφίας στην πόλη της Πάφου και στην Τίμη. Τον 16ο αιώνα κτίσθηκε στον τύπο αυτό η εκκλησία της Παναγίας του Σίντη.

 

Ο τύπος όμως της εκκλησίας που επεκράτησε κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας είναι της μικρής καμαροσκέπαστης εκκλησίας. Τέτοιες είναι οι εκκλησίες του Αρχαγγέλου και της Παναγίας στη Χόλη, της Παναγίας στη Χούλου, του Αγίου Γεωργίου στους Ορείτες, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Σουσκιού, του Αρχαγγέλου στον Άγιο Νικόλαο, του Αρχαγγέλου κοντά στο Πραστειό, του Αγίου Νικολάου κοντά στη Γαλαταριά, του Αγίου Γεωργίου των Κομάνων, του Αγίου Ανδρονίκου στην Πόλη, η νεώτερη φάση της εκκλησίας του Αγίου Μηνά κοντά στο Νέο Χωριό, του Αγίου Γεωργίου στην Αχέλεια, οι εκκλησίες που μετατράπηκαν σε τζαμιά στη Χρυσοχού και την Πελαθούσα κ.ά.

 

Η μοναδική εκκλησία που κτίσθηκε στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο είναι η εκκλησία των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης στη Λετύμπου που ενσωμάτωσε τμήματα παλαιότερης εκκλησίας του ίδιου τύπου.

 

Στον τύπο της φραγκοβυζαντινής βασιλικής κτίσθηκαν οι εκκλησίες της Αγίας Αικατερίνης της «φυτέφκιας» κοντά στην Κρίτου Τέρρα και το καθολικό του μοναστηριού του Αγίου Νεοφύτου. Στον τύπο της τρίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής κτίσθηκε το καθολικό της Μονής των Ιερέων που ενσωματώνει τμήματα παλαιοχριστιανικής βασιλικής και μια ερειπωμένη εκκλησία που ανασκάφηκε στην Πόλη.

 

Γοτθική αρχιτεκτονική: Από τον γοτθικό καθεδρικό ναό της Πάφου σώζεται μόνο η νοτιοδυτική αντηρίδα. Οι διαστάσεις του δεν είναι γνωστές, γιατί μετά την καταστροφή του τα ερείπιά του χρησιμοποιήθηκαν για οικοδομικό υλικό και τα θεμέλιά του καλύφθηκαν. Προ 40ετίας περίπου ανασκάφηκε η φραγκισκανική εκκλησία, στ' ανατολικά της «στήλης» του αποστόλου Παύλου στην Κάτω Πάφο. Η εκκλησία αυτή φαίνεται ότι κτίσθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα, και καταστράφηκε από σεισμό στα τέλη του 16ου αιώνα, μετά την τουρκική κατάκτηση. Κατά την ανασκαφή της εκκλησίας αυτής βρέθηκαν ενδείξεις ότι είχε μετατραπεί σε τζαμί, πριν από την καταστροφή της.

 

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο τύπος που επικράτησε ήταν εκείνος της καμαροσκέπαστης εκκλησίας και σε μικρότερο βαθμό, στις ορεινές περιοχές, ο τύπος της ξυλόστεγης εκκλησίας, μονόκλιτης ή τρίκλιτης. Καμαροσκέπαστες εκκλησίες είναι τα καθολικά των μοναστηριών: Σταυρού της Μίθθας, Αγίου Σάββα της Καρόνος και της Χρυσορροϊάτισσας. Στον ίδιο τύπο κτίσθηκαν οι εκκλησίες του Αγίου Επιφανίου στην Ασπρογιά, του Σταυρού στην Αρμίνου, του Αγίου Λεοντίου στην Αχέλεια, της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Γεωργίου στην Κάτω Πάφο, του Αγίου Γεωργίου του Νικοξυλίτη κοντά στη Δρούσεια, του Αγίου Γεωργίου Πέγειας κ.ά. Το καθολικό του μοναστηριού της Χρυσορροϊάτισσας, όπως και οι εκκλησίες του Αγίου Επιφανίου στην Ασπρογιά και του Σταυρού στην Αρμίνου, καλύπτονται με δεύτερη ξύλινη δίρριχτη στέγη καλυμμένη με αγκιστρωτά κεραμίδια.

 

Στη Φιλούσα κτίσθηκε στις αρχές της Τουρκοκρατίας η τρίκλιτη ξυλόστεγη εκκλησία της Αγίας Μαρίνας και κοντά στο ίδιο χωριό η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, Μονόκλιτη ξυλόστεγη είναι και η εκκλησία του Σταυρού των Κρατημάτων που ξανακτίσθηκε πριν από 60 περίπου χρόνια κοντά στην Κρίτου Μαρόττου.

 

Κοσμική αρχιτεκτονική: Πολύ λίγα δείγματα κοσμικής αρχιτεκτονικής της Παλαιοχριστιανικής και Βυζαντινής περιόδου έχουν ανασκαφεί. Στ' ανατολικά της οικίας του Διονύσου στην Κάτω Πάφο ανασκάφηκαν τμήματα δυο κατεστραμμένων σπιτιών του 4ου και του 5ου αιώνα. Στα δυτικά της βασιλικής Β' του Αγίου Γεωργίου Πέγειας έχει ανασκαφεί μερικώς ένα λουτρό του 6ου αιώνα.

 

Στην Πάφο αναφέρεται βυζαντινό κάστρο στο οποίο φυλακίσθηκε ο άγιος Νεόφυτος το 1159. Το κάστρο αυτό δεν πρέπει να ταυτισθεί με το κάστρο των Σαράντα Κολώνων. Ο A.H.S. Megaw τοποθέτησε το βυζαντινό κάστρο στα δυτικά του μικρού κάστρου και της βασιλικής της Λιμενιώτισσας και περιέλαβε σαν πύργο του κάστρου αυτού το λεγόμενο «αμφιθέατρο».

 

Στα τέλη του 12ου αιώνα κτίσθηκε το κάστρο Σαράντα Κολώνες που όμως καταστράφηκε από σεισμό το 1223 και εγκαταλείφθηκε. Αργότερα, ίσως τον ίδιο αιώνα, κτίσθηκε το φράγκικο κάστρο κατά μήκος του νοτιοδυτικού αρχαίου λιμενοβραχίονα. Το κάστρο αυτό, που αναφέρεται κατά τον 14ο και τον 15ο αιώνα, ανατινάχθηκε, όπως και τα άλλα κάστρα της Κύπρου, από τους Βενετούς. Τμήμα του επιδιορθώθηκε από τους Τούρκους το 1589 και πήρε τη σημερινή του μορφή.

 

Πρόσφατη έρευνα απέδειξε ότι ο λεγόμενος «πύργος της Ρήγαινας» στον Ακάμα δεν είναι κάστρο, αλλά μοναστήρι.

 

Από την περίοδο της Φραγκοκρατίας σώζονται μεγάλα τμήματα δυο λουτρών στην Κάτω Πάφο που επισκευάσθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.