Μοναστήρια της Κύπρου
Ορθόδοξα μοναστήρια επί Τουρκοκρατίας
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου διαδραμάτισε σοβαρότατο όσο και σημαντικότατο ρόλο σε κάθε πτυχή της ζωής του τόπου όταν, κάτω από τις δύσκολες και τραγικές πολλές φορές συνθήκες, εκπροσωπούσε τον υπόδουλο Ελληνισμό του νησιού. Κατά την περίοδο αυτή διαδραμάτισαν και τα μοναστήρια τον δικό τους ρόλο, για τον οποίο γίνεται ιδιαίτερη αναφορά πιο κάτω.
Βέβαια ο αριθμός των Ορθοδόξων μοναστηριών του νησιού δεν ήταν ο ίδιος καθ' όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Μια μόλις δεκαετία πριν από την τουρκική κατάκτηση της Κύπρου, γνωρίζουμε ότι υφίσταντο στην Κύπρο 52 Ορθόδοξα μοναστήρια. Η πληροφορία βρίσκεται σε έκθεση του Βερνάρδου Σαγρέδο προς τη Βενετία το 1560, όπου αναφέρεται: 'Vi sono anche 52 abbatie di monaci greci...'.
Λίγα χρόνια μετά την τουρκική κατάκτηση της Κύπρου, ο αριθμός των μοναστηριών αυξήθηκε κατά 10. Έτσι, το 1600 σε επιστολή του αρχιεπισκόπου Κύπρου Βενιαμίν προς τον δούκα της Σαβοΐας μέσω του Φραγκίσκου Ακκίδα, δίνεται και η πληροφορία ότι υφίσταντο στο νησί 62 μοναστήρια εν ενεργεία.
Κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός κατονομάζει ακόμη περισσότερα μοναστήρια στο έργο του Ἱστορία Χρονολογική τῆς Νήσου Κύπρου (Βενετία, 1788). Ο Κυπριανός διαχωρίζει τα τότε μοναστήρια κατά εκκλησιαστική περιφέρεια αλλά και σύμφωνα προς τον αριθμό των μοναχών τους. Έτσι, δίνει τον ακόλουθο κατάλογο:
Α) Μοναστήρια στην περιφέρεια Αρχιεπισκοπής (26)
1. Αγίας Νάπας
2. Μαυροβουνίου
3. Τοχνιού
4. Αγίου Σπυρίδωνος
5. Αγίου Αναστασίου
6. Αυγασίδας
7. Κουράθθας
8. Χορτακίων
9. Αποστόλου Βαρνάβα
10. Καντάρας
11. Κανακαρίας
12. Αγίας Φωτεινής
13. Μακεδονίτισσας
14. Λειβαδιώτισσας
15. Νέτας
16. Αγίου Νικολάου Δαυλού
17. Αγίου Κενδέα
18. Μάλλουρας
19. Αγίας Θέκλης
20. Αρχαγγέλου Αναλιόντα
21. Μαχαιρά
22. Προφήτη Ηλία
23. Αγίου Ηρακλειδίου
24. Αγίου Μνάσωνος
25. Αγίου Παντελεήμονος Αχεράς
26. Παλλουριώτισσας
Β) Σταυροπήγια (7)
27. Κύκκου
28. Εγκλείστρας (Αγίου Νεοφύτου)
29. Αγίας Μονής (μετόχι Κύκκου)
30. Πιάνι (μετόχι Κύκκου)
31. Σίντη (μετόχι Κύκκου)
32. Αγίου Νικολάου Στέγης
33. Καθάρων
Γ) Στην περιφέρεια Πάφου (16)
34. Τροοδίτισσας
35. Σταυρού Ομόδους
36. Αγίων Αναργύρων Φοινιού
37. Πέντε Λιθαριών
38. Σταυρού Ανώγυρας
39. Αγίου Σάββα
40. Σαλαμιούς
41. Αγιονικολούδιν
42. Αγίου Γεωργίου Κουμάνου
43. Αγίου Ονησιφόρου
44. Χρυσορροϊάτισσας
45. Σταυρού Μίθθας
46. Ζαλακίων (Ζαλατζιώτισσα)
47. Χρυσολάκουρνας
48. Αγίων Αναργύρων Γιόλου
49. Αγίου Νικολάου Νικοξυλίτη
Δ) Στην περιφέρεια Κιτίου (13)
50. Μέσα Ποταμού
51. Αγίου Νικολάου Εργαστηρίου
52. Αγίας Μαύρης Κοιλανίου
53. Αρχαγγέλου Μοναγρίου
54. Αμασγού
55. Σφαλαγγιώτισσας
56. Αγίου Νικολάου Ακρωτηρίου
57. Αμιρούς
58. Σταυροβουνίου
59. Αγίου Μηνά
60. Σταυρού Κουκάς
61. Μεγάλου Αγρού
62. Ιαματικής
Ε) Στην περιφέρεια Κερύνειας (11)
63. Αχειροποιήτου
64. Αγίου Παντελεήμονος Μύρτου
65. Ασίνου
66. Αγίου Μάμα Μόρφου
67. Ποδίθου
68. Άρακα
69. Αγίου Ιωάννη Λαμπαδιστή
70. Τρικουκκιάς
71. Αγίας Αργιάς
72. Μελανδρύνας
73. Αντιφωνητή
ΣΗΜ.: Στον πιο πάνω κατάλογο χρησιμοποιείται η λέξη περιφέρεια αντί επαρχία όπως γράφει ο Κυπριανός, επειδή οι εκκλησιαστικές περιφέρειες δεν ταυτίζονται προς τις γνωστές σήμερα επαρχίες.
Επίσης ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός προσθέτει και 5 Αγιοταφίτικα και Σιναϊτικά μοναστήρια της Κύπρου (που ανήκαν, δηλαδή, στον Άγιο Τάφο και στο Σινά):
74. Χρυσοστόμου (Αγιοταφίτικο)
75. Πυργιώτη (Αγιοταφίτικο)
76. Βασίλειας (Αγίας Παρασκευής, Σιναϊτικό)
77. Ρηγάτη (Σιναϊτικό)
78. Ελεούσας (Σιναϊτικό)
Από τα πιο πάνω μοναστήρια, ο Κυπριανός αναφέρει ότι μεγαλύτερο ήταν εκείνο του Κύκκου με 100 μοναχούς. Άλλα 2 μοναστήρια είχαν από 40 μοναχούς το καθένα, ενώ 20 μοναστήρια είχαν 10-15 μοναχούς. Τα υπόλοιπα είχαν 3-10 μοναχούς το καθένα, ήταν δηλαδή πολύ μικρά.
Υπάρχουν, βέβαια, μαρτυρίες για ύπαρξη και άλλων (μικρών) μοναστηριών που λειτούργησαν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και που δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο του Κυπριανού, κυρίως γιατί είχαν ήδη διαλυθεί ως τα χρόνια του.
Ο Ρώσος μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ, λίγο προγενέστερος του Κυπριανού (είχε περιοδεύσει τα μοναστήρια της Κύπρου το 1727 και το 1734-6), αναφέρει και περιγράφει και άλλα μοναστήρια που δεν μνημονεύει ο Κυπριανός, όπως του Αρχαγγέλου (Λακατάμειας), της Παναγίας του Ηλιακού (στο δάσος Πάφου) κ.α. Ο Μπάρσκυ γράφει ότι όλα τα μοναστήρια της Κύπρου ήταν τότε άνω των 70, εκ των οποίων σχεδίασε τα 24 ενώ είχε επισκεφθεί τα περισσότερα. Δίνει επίσης άλλες ενδιαφέρουσες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα ότι δεν υφίστατο κανένα Ορθόδοξο μοναστήρι μέσα στη Λευκωσία αλλά αρκετά μικρά (με 2-3 μοναχούς) γύρω από την πόλη (όπως Παλλουριώτισσας, Αγίας Παρασκευής, Αγίων Ομολογητών, Έγκωμης). Πολύ χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι όλα τα εν λειτουργία μοναστήρια τότε ήταν ανδρικά και δεν λειτουργούσε ούτε ένα γυναικείο. Προφανώς οι σκληρότατες συνθήκες του καθεστώτος της εποχής ήταν ο βασικός λόγος αποφυγής της απομόνωσης από γυναίκες.
Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός αριθμεί συνολικά 78 μοναστήρια. Ενωρίτερα, και συγκεκριμένα κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, ο Μπάρσκυ δίνει πληροφορίες για 63 εν λειτουργία μοναστήρια, ενώ γράφει ότι τότε λειτουργούσαν περισσότερα από 70. Όμως μερικά από αυτά δυνατό να μη λειτουργούσαν πλέον ως πραγματικά μοναστήρια, όπως για παράδειγμα ο ναός του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Ο Μπάρσκυ είχε ο ίδιος επισκεφθεί 55 μοναστήρια, κατά σειράν τα ακόλουθα:
1. Παναγία Κύκκου
2. Άγιος Μάμας Μόρφου
3. Σταυροβούνι
4. Αγία Βαρβάρα Σταυροβουνίου
5. Άγιος Μηνάς
6. Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος
7. Παναγία Αψινθιώτισσα
8. Αχειροποίητος
9. Βασίλειας (Σιναϊτικό)
10. Παναγία Καθάρων
11. Άγιος Παντελεήμων
12. Άγιος Γεώργιος Ρηγάτης (Ιεροσολυμιτικό)
13. Παναγία Σκουριώτισσα
14. Παναγία Κουσουλιώτισσα
15. Παναγία Ποδύθου
16. Άγιος Ιωάννης Λαμπαδιστής
17. Παναγία Χρυσορροϊάτισσα
18. Αγία Μονή
19. Εγκλείστρα (Άγιος Νεόφυτος)
20. Παναγία Ζαλακίων
21. Τίμιος Σταυρός Μίθθας
22. Παναγία Σίντη
23. Άγιος Γεώργιος Κουμάνος
24. Πέντε Λιθάρια
25. Τίμιος Σταυρός (Ομόδους)
26. Αγία Μαύρη Κοιλανίου
27. Τίμιος Σταυρός (Κουκάς)
28. Άγιος Ιωάννης (Μέσα Ποταμός)
29. Άγιος Νικόλαος Εργαστηρίου
30. Άγιοι Ανάργυροι, Φοινί
31. Παναγία Τροοδίτισσα
32. Παναγία Τρικουκκιά
33. Άγιος Μάμας (τότε κενό)
34. Άγιος Νικόλαος Στέγης
35. Παναγία του Άρακος
36. Σταυρός Αγιασμάτι
37. Άγιος Παντελεήμων Αχεράς
38. Άγιος Μνάσων
39. Άγιος Ηρακλείδιος
40. Αρχάγγελος Μιχαήλ Αναλιόντα
41. Προφήτης Ηλίας
42. Παναγία Μαχαιρά
43. Αρχάγγελος Λακατάμειας
44. Άγιος Σπυρίδων
45. Απόστολος Βαρνάβας
46. Αγία Νάπα
47. Άγιος Γεώργιος Μαυροβουνίου
48. Παναγία Παλλουριώτισσα
49. Αγία Παρασκευή
50. Άγιοι Ομολογητές
51. Παναγία Μακεδονίτισσα
52. Άγιος Λάζαρος Λάρνακας
53. Έγκωμη
54. Αγγελόκτιστη Κιτίου
55. Τίμιος Σταυρός Αρμίνου.
Ο Μπάρσκυ αναφέρει επίσης και τα ακόλουθα μοναστήρια που δεν μπόρεσε να επισκεφθεί:
56. Παναγία Ηλιακού
57. Άγιος Γεώργιος Πυργώτης
58. Παναγία Αγρού
59. Παναγία Αμιρού
60. Χριστός Αντιφωνητής
61. Παναγία Μελανδρύνα
62. Παναγία Δόχνης (Τοχνιού)
63. Παναγία Καντάρας.
Στους καταλόγους αυτούς δεν περιλαμβάνονται μερικά μοναστήρια που λειτουργούσαν ακόμη τότε, όπως εκείνα του Αγίου Νικολάου (Μπάρατζ΄η) και του Ξηροποτάμου, και τα δύο στην περιοχή Πεντάγυιας, και τα δύο μετόχια της Μονής Κύκκου ήδη από τον 18ο αιώνα. Αλλά επίσης δεν περιλαμβάνονται και μερικά μικρά και απομονωμένα μοναστήρια, όπως εκείνα της Παναγίας Υπάτης και Παναγίας Πλατανιώτισσας, στο κεντρικό τμήμα της οροσειράς του Πενταδακτύλου. Το ακόμη μικρότερο και τρωγλοδυτικό μοναστήρι της Παναγίας Γαλατερούσας, πάνω από το χωριό Καραβάς, δεν απαντάται πουθενά στις πηγές.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια