Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία του Αγίου Μάμα στον Λουβαρά είναι μικρή ξυλόστεγη εκκλησία με εγγεγραμμένη αψίδασ' ευθύ ανατολικό τοίχο. Έχει εσωτερικές διαστάσεις 6,35X2,95 μ. Η αψίδα έχει χορδή 2,11μ. και βέλος 1,05 μ. Αρχικά η εκκλησία δεν είχε νάρθηκα ή αν είχε πρέπει να ήταν διαφορετικής μορφής, γιατί ο νότιος τοίχος του νάρθηκα ακουμπά πάνω σε τοιχογραφία. Η εκκλησία έχει δυο θύρες, μια στο μέσο περίπου του νότιου τοίχου, πλάτους 1,19 μ. και μια στο μέσο του δυτικού τοίχου, πλάτους 1,06 μ. Ο νάρθηκας, που έχει διαστάσεις 3,08X1,98 - 2,04 μ., έχει μια θύρα πλάτους 1,06 μ. στον νότιο τοίχο. Η εκκλησία δεν έχει παράθυρα. Υπάρχει μόνο ένα στενόμακρο άνοιγμα στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας και ένα μικρό ορθογώνιο παράθυρο στον βόρειο τοίχο του νάρθηκα.

Το δάπεδο της εκκλησίας είναι στρωμένο με τούβλα. Η στέγη της εκκλησίας

είχε καταστραφεί και για πολλά χρόνια έμενε χωρίς καμιά φροντίδα. Αυτό είχε

σαν αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλές από τις τοιχογραφίες της εκκλησίας ή να πάθουν πολλές ζημιές.

Η εκκλησία, σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται πάνω από τη δυτική είσοδο, κτίσθηκε το 1455 με έξοδα του πρωτοπαπά Κωνσταντίνου και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες με έξοδα των «ὁμωτῶν» του χωριού Ιωάννη του Κρομμύδη και Γεωργίου Πελεκάνου και των συζύγων τους Ειρήνης και Ελένης το 1495 από τον ζωγράφο Φίλιππο Γουλ.

Το εσωτερικό της εκκλησίας, από το δάπεδο μέχρι τη στέγη, είχε καλυφθεί με τοιχογραφίες. Με τοιχογραφίες είναι καλυμμένο και το κάτω τμήμα της εξωτερικής πλευράς του δυτικού τοίχου της εκκλησίας.

Στην κορυφή του ανατολικού αετώματος είναι ζωγραφισμένος ο «Παλαιός των Ημερών» και πιο κάτω, πάνω όμως από την αψίδα, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στα βόρεια της αψίδας εικονίζονται ο Δαβίδ και πιο κάτω ο πρωτομάρτυρας Στέφανος, και στα νότια της αψίδας ο Σολομών και πιο κάτω ο άγιος Λαυρέντιος. Ανάμεσα στον Δαβίδ και τον Σολομώντα διακρίνονται υπολείμματα από την τοιχογραφία του Αγίου Μανδηλίου. Στη μικρή αχιβάδα, στα βόρεια της αψίδας, που χρησιμεύει σαν Πρόθεση, είναι ζωγραφισμένη η Άκρα Ταπείνωση. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας είναι ζωγραφισμένη η Θεοτόκος όρθια σε στάση δέησης ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Οι τοιχογραφίες αυτές έχουν πάθει πολλή καταστροφή. Πιο κάτω στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας εικονίζονται έξι όρθιοι ιεράρχες στραμμένοι προς το κέντρο της αψίδας ανά τρεις. Στα βόρεια του μικρού ανοίγματος της αψίδας εικονίζονται οι άγιοι Τύχων, Επιφάνιος και Ιωάννης ο Χρυσόστομος, και στα νότια οι άγιοι Βασίλειος, Γρηγόριος ο Θεολόγος και Σπυρίδων. Μ' εξαίρεση τον άγιο Σπυρίδωνα που σώθηκε σε καλή σχετικά κατάσταση, οι άλλοι ιεράρχες έχουν πάθει πολλή καταστροφή.

Ο νότιος, όπως και ο βόρειος τοίχος, της εκκλησίας χωρίζεται σε τρεις ζώνες. Οι δυο πάνω ζώνες περιλαμβάνουν σκηνές από τον Χριστολογικό κύκλο και η κάτω ζώνη όρθιους αγίους, σε φυσικό σχεδόν μέγεθος.

Στο ανατολικό άκρο του νότιου τοίχου, πίσω από το εικονοστάσιο, εικονίζονται στην πάνω ζώνη δυο ιεράρχες κατεστραμμένοι και στη μεσαία ζώνη η Φιλοξενία του Αβραάμ. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται οι άγιοι Εύπλος και Αθανάσιος Πεντασχοινίτης, ενώ στο τύμπανο του μικρού τυφλού τόξου που ανοίγεται ανάμεσα στους δυο αυτούς αγίους εικονίζεται μισοκατεστραμμένος αδιάγνωστος ιεράρχης.

Μέσα στον κυρίως ναό είναι ζωγραφισμένες οι ακόλουθες σκηνές στην πιο ψηλή ζώνη: η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Ανάσταση του Λαζάρου και η Βαϊοφόρος. Από τις σκηνές αυτές μόνο η Βαϊοφόρος έχει σωθεί σε καλή, σχετικά, κατάσταση. Οι άλλες έχουν μισοκαταστραφεί. Στην πιο κάτω ζώνη εικονίζονται οι Μυροφόρες μπροστά στο Κενό Μνημείο, η θεραπεία του Παραλύτου, ο Ιησούς να διδάσκει στη Συναγωγή, ο Ιησούς και η Σαμαρείτιδα, η θεραπεία του Τυφλού καθώς και η θεραπεία της πενθεράς του Πέτρου.

Στην κάτω ζώνη, στ' ανατολικά της εισόδου, είναι ζωγραφισμένοι ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο απόστολος Λουκάς και οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος. Στα δυτικά της εισόδου είναι ζωγραφισμένοι οι άγιοι Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Αρτέμιος, Δημήτριος και Σοφία, όρθιοι. Οι τοιχογραφίες αυτές έπαθαν αρκετή φθορά στα σημεία που ακουμπούσαν σ' αυτές οι σκάμνοι.

Το αέτωμα του δυτικού τοίχου γεμίζει η Σταύρωση. Πιο κάτω υπάρχουν δυο ζώνες με σκηνές. Στην πάνω ζώνη εικονίζονται ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας, η Προδοσία, η Άρνηση του Πέτρου και ο Ιησούς μπροστά στους Αρχιερείς Άννα και Καϊάφα. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται, αριστερά η θεραπεία των δυο δαιμονιζομένων στη χώρα των Γεργεσηνών και δεξιά ο Επιτάφιος Θρήνος. Στο κέντρο πάνω από την είσοδο είναι η κτιτορική επιγραφή και τα δυο ζεύγη των δωρητών σε στάση δέησης, ενώ πάνω από την επιγραφή προβάλλει ο Χριστός από τόξο του ουρανού ευλογών τα δυο ζεύγη των δωρητών. Στα νότια της δυτικής εισόδου εικονίζονται όρθιες οι άγιες Πίστις, Ελπίς και Αγάπη και στα βόρεια οι άγιες Μαρίνα και Παρασκευή.

Στην πιο ψηλή ζώνη του βόρειου τοίχου εικονίζονται τρεις σκηνές: Ο Ιησούς μπροστά στον Πιλάτο, ο Εμπαιγμός και ο Ελκόμενος. Στην πιο κάτω ζώνη είναι ζωγραφισμένες άλλες τρεις σκηνές: η εις Άδου Κάθοδος, η Ανάληψη και η Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται όρθιοι οι άγιοι Ανδρόνικος και Αθανασία, Ιωάννης ο Νηστευτής, Θεράπων και Κορνούτος. Ανατολικότερα, σ' όλο το ύψος του βόρειου τοίχου, εικονίζεται σε υπερφυσικό μέγεθος ο αρχάγγελος Μιχαήλ, το κεφάλι του οποίου έχει καταστραφεί. Κοντά στο εικονοστάσιο εικονίζεται, πάνω, η Πεντηκοστή και κάτω ο άγιος Μάμας καβαλλάρης σε λιοντάρι. Πίσω από το εικονοστάσιο στο ανατολικό άκρο του βόρειου τοίχου εικονίζονται πάνω δυο ιεράρχες, κατεστραμμένοι σήμερα, και πιο κάτω η Θυσία του Αβραάμ. Κάτω από τη Θυσία του Αβραάμ μέσα σε τυφλό τόξο εικονίζεται ο άγιος Νικόλαος και κοντά ένα εξαπτέρυγο.

Στην εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου είναι ζωγραφισμένες στα βόρεια της εισόδου οι άγιες Ειρήνη και Αναστασία, και στα νότια η Δέηση. Από τη Δέηση σώζονται αρκετά καλά η Παναγία και ο ένθρονος Χριστός ενώ ο Πρόδρομος έχει κατά μεγάλο μέρος καταστραφεί.

Οι Χριστολογικές σκηνές, με εξαίρεση τη Σταύρωση, είναι πολύ μικρές και μοιάζουν με μινιατούρες απλωμένες στον τοίχο. Ο ζωγράφος δεν κατορθώνει στις σκηνές αυτές ν' αποδώσει τις σωστές αναλογίες των σωμάτων. Αντίθετα την ικανότητά του την αποδεικνύει στις όρθιες μορφές των αγίων στην κατώτερη ζώνη και στη ρεαλιστική απόδοση των μορφών των δωρητών στην αναθηματική τοιχογραφία πάνω από τη δυτική είσοδο. Ο ζωγράφος φαίνεται ότι χρησιμοποίησε διάφορα πρότυπα τα οποία δεν μπόρεσε ν' αφομοιώσει απόλυτα. Σύγχρονο με τον ναό είναι το εικονοστάσιο και οι εικόνες του Χριστού και του Προδρόμου.