Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Άγιος Δομέτιος είναι μεγάλο  προάστιο της Λευκωσίας, περί τα 3 χμ. (απόσταση του πυρήνα του οικισμού) δυτικά της πρωτεύουσας. Καταλαμβάνει διοικητική έκταση 121 περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων και περιλαμβάνεται στους δήμους της επαρχίας Λευκωσίας. Μεγάλο μέρος της διοικητικής έκτασης του Αγίου Δομετίου, προς τα βόρεια και δυτικά, βρίσκεται από το 1974 υπό τουρκική στρατιωτική κατοχή. Το κατεχόμενο βόρειο τμήμα εκτείνεται στα βόρεια της ενορίας του Αγίου Παύλου ενώ το δυτικό εκτείνεται πιο πέρα από τη λεωφόρο Δημοκρατίας και την οδό Χρίστου Τσιάρτα και περιλαμβάνει τμήμα της οδού Γρηγόρη Αυξεντίου.   

 

Ο Άγιος  Δομέτιος είναι  κτισμένος  σε μέσο υψόμετρο 160 μέτρων. Το δυτικό του τμήμα είναι λοφώδες και το υψόμετρο στην περιοχή Κόκκινη Καυκάλλα φθάνει τα 205 μέτρα. Το τοπίο είναι διαμελισμένο από τον χείμαρρο Κλίμο ο οποίος ενώνεται βορειότερα με τους χειμάρρους Σιέμμο και Τζιηννάρ που καταλήγουν στη συνέχεια στον ποταμό Πηδιά.    

 

Από γεωλογικής απόψεως, στη  διοικητική έκταση του  προαστίου  κυριαρχούν οι αποθέσεις  του  φλύσχη της  Κυθρέας, οι αποθέσεις  του  σχηματισμού  Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και  άμμοι) και  οι πρόσφατες  αλλουβιακές  αποθέσεις  της  Ολόκαινης  γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν προσχωσιγενή εδάφη, ξερορεντζίνες, ερυθρογαίες και καφκάλλες.    

 

Ο Άγιος  Δομέτιος δέχεται  μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 325 χιλιοστόμετρα. Πριν από την οικιστική ανάπτυξη της περιοχής, εκαλλιεργούντο αμπέλια (κυρίως οινοποιήσιμες  ποικιλίες), εσπεριδοειδή,  φρουτόδεντρα (κυρίως συκιές, αχλαδιές και δαμασκηνιές),  αμυγδαλιές,  ελιές, χαρουπιές, λίγα λαχανικά, σιτηρά, νομευτικά φυτά και λίγα όσπρια (κυρίως κουκιά και ρεβίθια).   

 

Οι  κυριότεροι τομείς δραστηριότητας στην περιοχή του Αγίου Δομετίου είναι ο τομέας των υπηρεσιών, ο τομέας του εμπορίου και ο βιομηχανικός τομέας. Μικρότερης σημασίας τομείς δραστηριότητας από απόψεως εργοδοτήσεως είναι εκείνοι των κατασκευών, των μεταφορών και επικοινωνιών, και των ασφαλειών, χρηματοδότησης, εμπορικών και κτηματομεσιτικών υπηρεσιών. Το υπόλοιπο μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του Αγίου Δομετίου διακινείται καθημερινά για εργοδότηση στην πόλη της Λευκωσίας.   

 

Η βιομηχανία ουσιαστικά αναπτύχθηκε  στο  προάστιο μετά την  τουρκική εισβολή του 1974. Τα κυριότερα είδη βιομηχανίας που αναπτύχθηκαν είναι η ραπτική ενδυμάτων, τα χημικά προϊόντα, τα υφαντά, τα είδη διατροφής, ξύλου και φελλού, τα προϊόντα μετάλλου, τα έπιπλα, οι μη ηλεκτρικές μηχανές και συσκευές, και οι υπηρεσίες επιδιορθώσεως.

 

Από συγκοινωνιακής απόψεως, ο  Άγιος  Δομέτιος συνδέεται  στα  ανατολικά  με την  πρωτεύουσα, στα  νότια  με το προάστιο της Έγκωμης (περί το 1 χμ.), στα  δυτικά με το χωριό  Γερόλακκος (περί τα 8 χμ.) και στα βόρεια με το χωριό  Ορτά Κιογιού (περί τα 5 χμ.).

 

Η γειτνίαση του προαστίου με το αστικό κέντρο της Λευκωσίας(είναι ενωμένο με την πόλη) συνέβαλε στην πληθυσμιακή του ανάπτυξη, η οποία υπήρξε ιδιαίτερα εντυπωσιακή μετά το 1946. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

 

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	430
1891	449
1901	607
1911	752
1921	838
1931	1.229
1946	2.532
1960	10.055
1973	13.183
1976	14.824
1982	13.458
1992	12.117
2001 2011	12.125 11. 500

 

Σήμερα το προάστιο υπολογίζεται ότι έχει 13.000 κατοίκους. Μετά  την  τουρκική εισβολή του 1974 ο Άγιος Δομέτιος, όπως και τα υπόλοιπα προάστια της Λευκωσίας, δέχτηκε αριθμό Ελληνοκυπρίων προσφύγων. Στην ενορία του Αγίου Παύλου δημιουργήθηκε κυβερνητικός προσφυγικός οικισμός, μέρος του οποίου εμπίπτει στα δημοτικά όρια του Αγίου Δομετίου.

 

Το προάστιο διαχωρίζεται σε δυο ενορίες: τον Άγιο Παύλο και τον Άγιο Γεώργιο.   

 

Ο αρχικός  οικιστικός πυρήνας  του  προαστίου  βρίσκεται  γύρω από  την  εκκλησία του  Αγίου  Γεωργίου, μεταξύ των  οδών Γρηγόρη  Αυξεντίου  και  Κυριάκου Μάτση. Στον χάρτη  του  Κίτσενερ (1881-1885) ο Άγιος Δομέτιος είναι σαφώς διαχωρισμένος από το αστικό κέντρο της Λευκωσίας. Στη συνέχεια ο οικισμός επεκτάθηκε στην περιοχή του Αγίου Παύλου και σ' άλλες περιοχές. Μετά το 1946, σαν αποτέλεσμα της αστικοποίησης της υπαίθρου και της μετακίνησης πληθυσμού στο προάστιο, οι ρυθμοί οικοδομικής ανάπτυξης άρχισαν να παίρνουν νέες διαστάσεις και ο Άγιος Δομέτιος εξαπλώθηκε με γοργό ρυθμό προς όλες τις κατευθύνσεις και ιδιαίτερα κατά μήκος των κυκλοφοριακών αξόνων. Μεταξύ των ετών 1946 και 1960 ο πληθυσμός του προαστίου αυξήθηκε κατά 297%. Η τουρκική εισβολή του 1974 εμπόδισε τη φυσιολογική εξάπλωση του οικισμού προς τα βόρεια και τα δυτικά. Σήμερα η οικιστική περιοχή του Αγίου Δομετίου περιλαμβάνει στα βόρεια την ενορία του Αγίου Παύλου, στα νότια συνορεύει με το προάστιο της Έγκωμης, στα ανατολικά συνορεύει με την πόλη της Λευκωσίαςκαι στα δυτικά εκτείνεται μέχρι τη γραμμή Αττίλα και την οδό Χριστόδουλου Εγγλέζου.   

 

Ο Άγιος  Δομέτιος ή  Άης Δεμέτης  όπως τον  λένε πολλοί Κύπριοι, είναι  οικισμός που  υφίστατο από τα Μεσαιωνικά χρόνια, τουλάχιστον από την περίοδο της Φραγκοκρατίας και πολύ πιθανώς και πιο πριν, από τα Βυζαντινά χρόνια. Σε χάρτη του 1754 ο οικισμός φαίνεται σημειωμένος ως S. Dematis. Όμως την ύπαρξή του μνημονεύει ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς στο Χρονικόν του (15ος αιώνας).   

 

Ο Μαχαιράς, διηγούμενος  τις  περιπέτειες  της  ανεύρεσης  του  περίφημου  σταυρού  των  Λευκάρων, την  εποχή  του  βασιλιά  της  Κύπρου Ούγου  Α' (1205-1218), αναφέρει την  ίδρυση μοναστηριού  από  τον  νεαρό  μοναχό Γαβριήλ  ύστερα από βασιλική άδεια. Ο μοναχός παρακάλεσε τον Θεό να του υποδείξει τοποθεσία για ίδρυση του μοναστηριού:   

 

Ἀκομή  ἡ χώρα [=Λευκωσία] δέν ἦτον κτισμένον τό τειχίον. Ὁ μοναχός ἐζήτησεν τοῦ θεοῦ νά τοῦ  ἀποκαλύψῃ ποῦ νά κτίσῃ τό ναόν, καί ἐπλημέλαν ὃτοσα, ὅτι ἐφάνην του εἰς ἕναν ἀναπαμένον τόπον νά τόν 'γείρουν, ἀναμιταξύ τῆς χώρας καί τοῦ  Ἁγίου Δομετίου... 

 

Συνεπώς μεταξύ Λευκωσίαςκαι Αγίου Δομετίου υπήρχαν άδεια χωράφια κι εκεί κτίστηκε το μοναστήρι του Σταυρού του Φανερωμένου (Μαχαιράς, Χρονικόν, παρ. 76) με συνδρομή και της βασίλισσας της Κύπρου Αλίκης. Δεν γνωρίζουμε πολλά για το μοναστήρι αυτό που δεν σώθηκε.   

 

Τον Άγιο Δομέτιο  αναφέρει επανειλημμένα  και  ο  συνεχιστής του  Λεοντίου Μαχαιρά, χρονογράφος  Γεώργιος Βουστρώνιος, στο  δικό του  Χρονικόν. Μνημονεύει τη σύλληψη, στο χωριό αυτό, μερικών ευγενών που είχαν αποπειραθεί να φύγουν από την Κύπρο το 1461: 

 

...Καί  μανθάνωντά  το  ὁ Τζανῆ Πέκ ὁ καπετάνος, ἐκαβαλλίκευσεν καί ἐπῆγεν καί ηὗρέν τους εἰς τόν ἅγιον Δεμέτην· καί ηὗρέν τους πῶς τούς ἐφέρναν μέ τά σίδερα καί μέ ταῖς ἃλυσαις εἰς τόν λαιμόν τους...   

 

Ένας  από  τους ευγενείς αυτούς ήταν ο  Θωμάς  Χαρέρι που  είχε το αρχοντικό  του  στον Άγιο Δομέτιο  και  στον οποίο  πιθανώς  ανήκε  το χωριό. Γράφει ο  Βουστρώνιος:   

 

...Καί  τότες ἦρθαν εἰς τό ἀπλίκιν τοῦ Χαρέρη εἰς τόν ἅγιον Δομέτη...   

 

Επίσης  ο  Βουστρώνιος  αναφέρει την  ύπαρξη φυτείας  από  αμπελώνες  στον Άγιο Δομέτιο, που  εδόθη  από  τη βασίλισσα  της  Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο  ως δώρο στον ευγενή Πέτρο  Ντ' Άβιλα, κοντοσταύλη  της  Κύπρου, το 1473:   

 

... Καί  ἐδώκαμέν του καί τό ἀμπέλιν τό Ἀρμένικον ὁποῦ εἶναι εἰς τόν ἅγιον Δομέτην...   

 

Με  τον  χαρακτηρισμό του  αμπελώνα ως «αρμένικου»  από  τον  Βουστρώνιο, υπονοείται παλαιότερη κατοίκηση  Αρμενίων στον οικισμό, σε οικογένεια των  οποίων ανήκε  προφανώς πιο  πριν n φυτεία.    

 

Το 1570, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Λευκωσίαςαπό τους Τούρκους, στον Άγιο Δομέτιο είχε στρατοπεδεύσει μέρος του πολυάριθμου στρατού του Λαλά Μουσταφά. Αναφέρεται στα Χρονικά της εποχής n τοποθεσία Άγιος Δημήτριος στην οποία υπήρχαν πηγές που τροφοδοτούσαν με νερό την πρωτεύουσα, όπου κι έστησαν στρατόπεδο οι Τούρκοι. Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός αναφέρει επίσης τον Άγιο Δημήτριο,  ἔνθα νῦν ὁ  Ἅγιος Δομέτιος χωρίον, πλησίον τῶν δύο πηγῶν τῆς Λευκωσίας. Εξάλλου, το προάστιο Άγιος Δημήτριος που αναφέρει ο περιηγητής William Turner το 1815, είναι προφανώς ο Άγιος Δομέτιος.   

 

Προστάτης άγιος  του  προαστίου, στον οποίο  οφείλει  και  την  ονομασία του, είναι  ο  άγιος  Δομέτιος. Αναφέρονται  δυο  άγιοι  με το ίδιο όνομα, ο  επιλεγόμενος Πέρσης και  ένας άλλος  Κύπριος. Ο  δεύτερος μνημονεύεται από τον Λεόντιο Μαχαιρά και ως αρχιεπίσκοπος Κύπρου (ο 35ος στον κατάλογο Ορθοδόξων Κυπρίων αρχιεπισκόπων της Μ.Κ.Ε.), παραδίδεται όμως χωρίς οιαδήποτε χρονολογικά ερείσματα ή άλλες πληροφορίες. Ο Ν. Κληρίδης γράφει ότι η ακολουθία του Κυπρίου αγίου χάθηκε, γι' αυτό και ψάλλεται εκείνη του ξένου αγίου Δομετίου.   

 

Στον  άγιο Δομέτιο  είναι  φυσικά αφιερωμένη και n παλαιά εκκλησία του  οικισμού, στη  λεωφόρο  Κυριάκου Μάτση, που  γιορτάζει  στις 7 Αυγούστου. Η  εκκλησία χρονολογείται  στον 17ο  ή  στις αρχές του 18ου αιώνα, βλέπε δε γι’ αυτήν λεπτομέρειες σε χωριστό λήμμα. Μεταξύ των άλλων εκκλησιών του προαστίου αναφέρουμε εκείνην του Αγίου Γεωργίου, στο ιερό της οποίας ο R. Gunnis σημειώνει ότι βρήκε μερικές παλαιές εικόνες μεταξύ των οποίων και μια της Παναγίας του 1520. Επίσης, η εκκλησία του Αγίου Παύλου, στην περιοχή της οποίας αναπτύχθηκε η ομώνυμη συνοικία του προαστίου. Η εκκλησία αυτή ήταν αρχικά μικρό παρεκκλήσι που επεκτάθηκε, ενώ πρόσφατα έχει κτισθεί νέα μεγάλη εκκλησία.

 

Σύμφωνα προς πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει ο Ι. Περιστιάνης, στον Άγιο Δομέτιο λειτουργούσε δημοτικό σχολείο από τα μέσα του 19ου αιώνα. Μεταξύ των πρώτων δασκάλων αναφέρεται ο Χατζή πρωτόπαπας από τον Γερόλακκο, στον οποίο ο κάθε μαθητής πλήρωνε ένα γρόσι κι ένα ψωμί κάθε Σάββατο, προκειμένου να διδαχθεί τα «κοινά γράμματα» που δεν περιελάμβαναν γραφή και αριθμητική. Άλλος δάσκαλος, που δίδασκε στο σπίτι του, ήταν ο ιερομόναχος Δαμασκηνός που ανήκε στο δυναμικό του γειτονικού μετοχίου του Κύκκου, του Αγίου Προκοπίου. Αυτός δίδαξε μέχρι τον θάνατό του, το 1877. Τον διαδέχθηκε ως δάσκαλος ο Γαβριήλ Χατζηγεώργη, μάγειρος το επάγγελμα, ο οποίος επίσης δίδασκε στο σπίτι του. Τελευταίοι δάσκαλοι του Αγίου Δομετίου, πριν από την ίδρυση της κοινοτικής σχολής το 1883-4, ήσαν ο Γιάννης Χατζηκωνσταντή, που δίδασκε στο καφενείο όπου έκανε και τον κουρέα, κι ο Γεωργής Χατζηκυριαλλή, καφετζής, που χρησιμοποιούσε το καφενείο του και γι' αυτό τον σκοπό. Το κοινοτικό σχολείο ήταν αλληλοδιδακτικό, σύμφωνα με την καθιερωμένη μέθοδο της εποχής, κι είχε για δάσκαλο τον Αθανάσιο Παπαέλληνα. Σήμερα ο Άγιος Δομέτιος έχει τρία δημοτικά σχολεία, κοινοτικό βρεφοκομείο, κοινοτικό νηπιαγωγείο και γυμνάσιο στον Άγιο Παύλο.   

 

Στο βόρειο άκρο του  Αγίου  Δομετίου βρίσκονται οι εγκαταστάσεις  της  Λέσχης Ιπποδρομιών, όπου διεξάγονται τακτικά ιπποδρομιακές συναντήσεις. Σήμερα ο Άγιος Δομέτιος, παρά το ότι έχει επηρεαστεί αρνητικά από την τουρκική εισβολή του 1974 και τη συνεχιζόμενη κατοχή μεγάλου τμήματός του, είναι ένα δυναμικό και εύρωστο προάστιο, ενωμένο πλέον με την πρωτεύουσα.