Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η ανάπτυξη της Λεμεσού άρχισε με την έναρξη της αγγλικής κατοχής. Ήδη από τις πρώτες μέρες, ο αρκετά σκληρός πρώτος Άγγλος διοικητής της πόλης συνταγματάρχης Warren επέβαλλε με το μαστίγιο μεταρρυθμίσεις, όπως γράφει ο Η. Dixon. Διενήργησε αμέσως δημαρχιακές εκλογές κατά τις οποίες εξελέγη δήμαρχος της Λεμεσού, διά βοής, ο Χριστόδουλος Καρύδης. Σύντομα καθαρίστηκε η παραλία (όπου σ' ένα νοικιασμένο σπίτι είχε εγκατασταθεί ο διοικητής Warren), οι δρόμοι της πόλης καθαρίστηκαν επίσης κι άρχισαν να ραντίζονται κάθε μέρα, διάφορα χοιροστάσια και μάντρες που υπήρχαν σε κεντρικές περιοχές κατεδαφίστηκαν υποχρεωτικά, όσοι είχαν ζώα και πτηνά σε ανοικτούς χώρους υποχρεώθηκαν να τους περιφράξουν, κτίστηκαν στάβλοι για τα άλογα των 7 αστυνομικών της πόλης, κτίστηκε σφαγείο και πάρθηκαν διάφορα άλλα μέτρα που σχετίζονταν με την υγεία του πληθυσμού.

Η πόλη ήταν αραιοκατοικημένη και υπήρχαν σ' αυτήν αρκετά άδεια χωράφια που καθαρίστηκαν επίσης, γιατί μέχρι τότε χρησίμευαν ως σκουπιδότοποι. Ο Warren ανάγκασε τους ιδιοκτήτες τους να κτίσουν ή να επιδιορθώσουν τις περιφράξεις. Επίσης δενδροφυτεύθηκαν αρκετοί ανοικτοί χώροι. Πολύ σύντομα άρχισε και η επιδιόρθωση των δρόμων, με πρώτη την κεντρική οδό Αγίου Ανδρέου που στρώθηκε με πλάκες (η ασφαλτόστρωση των δρόμων άρχισε μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο).

Το 1898, ύστερα από διαταγή, ξηλώθηκαν τα σκαλοπάτια των σπιτιών που βρίσκονταν μέσα στους δρόμους, πράγμα που τους κατέστησε περισσότερο άνετους. Οι δρόμοι πήραν (αγγλικά γραμμένα) ονόματα από το 1879. Ο δήμαρχος Καρύδης έδωσε, λίγο αργότερα, τις πρώτες ελληνικές ονομασίες δρόμων της πόλης, τοποθετώντας και πινακίδες. Ο παραλιακός δρόμος, παρ' όλες τις επιδιορθώσεις, εξακολουθούσε να έχει τα χάλια του, μέχρι το 1912 που άρχισε να κατασκευάζεται ο μώλος. Ο μώλος χρειάστηκε αρκετά χρόνια για να τελειώσει, όμως κατά τους χειμερινούς μήνες η θάλασσα έφθανε εύκολα στον παραλιακό δρόμο, πράγμα που συνέβαινε μέχρι πρόσφατα οπότε έγινε η διαπλάτυνση της παραλίας. Ωστόσο ο μώλος απετέλεσε, για δεκαετίες, το γραφικότερο τμήμα της πόλης και χώρος εκδηλώσεων και ψυχαγωγίας. Το κάστρο της Λεμεσού χρησιμοποιήθηκε και από τους Άγγλους, κατά την πρώτη περίοδο της Αγγλοκρατίας, ως φυλακή. Στο παραλιακό μέτωπο κατασκευάστηκαν αποβάθρες που υποβοήθησαν σημαντικά τη διεξαγωγή των φορτοεκφορτώσεων από τα καράβια που αγκυροβολούσαν στ' ανοικτά. Κατά το 1879 και το 1880 φωτίστηκαν και οι κεντρικοί δρόμοι με φανάρια, ενώ ο ηλεκτροφωτισμός τους άρχισε το 1912, μετά την ίδρυση της (ιδιωτικής) «Ηλεκτροφωτιστικής Εταιρείας» που λειτούργησε τότε στη Λεμεσό από τους αδελφούς Σταματίου.

Η πόλη είχε και πολλά χάνια, μεταξύ των οποίων το Χάνι του Σσίννου, το Χάνι της Κουτζαινούς, το Χάνι του Κακουλλή, το Χάνι της Μαρίκκας, το Χάνι του Καμπανέλλα. Λειτουργούσαν ακόμη και διάφορα καμηλαριά. Στην πόλη χαρακτηριστικά κτίσματα ήσαν και οι πολλές αποθήκες στις οποίες τοποθετούνταν τα προς εξαγωγή προϊόντα. Από τα τέλη του 19ου αιώνα άρχισαν να λειτουργούν και τα πρώτα ξενοδοχεία («Ευρώπη», «Γκλόρια», «Τρόοδος», «Η Ωραία Λεμεσός», «Αμαθούς» κ.α.) που σιγά -σιγά εκτόπισαν κι εξαφάνισαν τα χάνια. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία και, λίγο αργότερα, άρχισε να μεταφέρεται στην πόλη και χιόνι από το Τρόοδος με γαϊδούρια (παρ' όλα τα μέτρα προστασίας του χιονιού έφθανε στην πόλη λιγότερο από το μισό κι επωλείτο ακριβότερα τα απογεύματα απ' ό,τι τα πρωινά). Το 1900 λειτούργησε στη Λεμεσό παγοποιείο. Το 1890 έκαμε την εμφάνισή του το πρώτο ποδήλατο, ενώ το 1907 κυκλοφόρησε στην πόλη το πρώτο αυτοκίνητο. Το 1921 λειτούργησε κι ο εναέριος σιδηρόδρομος, που μετέφερε στην παραλία ανατολικά της Λεμεσού τον αμίαντο από το Τρόοδος για εξαγωγή. Λειτούργησε μέχρι και τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Στην παραλία, τοποθεσία Εναέριος, κτίστηκαν εγκαταστάσεις και κατασκευάστηκε αποβάθρα για τις φορτώσεις του αμιάντου στα καράβια.

Στο μεταξύ, ήδη από τα πρώτα χρόνια της αγγλικής κατοχής, άρχισαν να λειτουργούν στη Λεμεσό και διάφορες υπηρεσίες (νοσοκομείο, ταχυδρομείο, τηλεγραφείο). Υποκαταστήματα τραπεζών άρχισαν να λειτουργούν από τις αρχές του 20ού αιώνα. Όσο για την πνευματική και αθλητική ζωή, καθώς και την εκπαίδευση, γίνεται αναφορά στα σχετικά κεφάλαια πιο κάτω.

Στην οικονομική άνοδο της Λεμεσού συνέβαλε το γεγονός ότι κοντά σ' αυτήν στάθμευε ο αγγλικός στρατός: αρχικά και μέχρι και μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο στα Πολεμίδια, κι αργότερα στη μεγάλη στρατιωτική βάση Ακρωτηρίου - Επισκοπής. Όμως η οικονομική ευρωστία της πόλης προήλθε κυρίως από τις εμπορικές και βιομηχανικές δραστηριότητές της, μεταξύ των οποίων κυριαρχούν οι μεγάλες οινοβιομηχανίες της. Η τουριστική βιομηχανία, που αναπτύχθηκε με αλματώδη ρυθμό μετά το 1974, μπορούμε να πούμε ότι διαφοροποίησε εντελώς το πρόσωπο και τον χαρακτήρα της Λεμεσού.

Η Λεμεσός της Anne Brassey

Η Anne Brassey (1839-1887) μαζί με τον σύζυγό της Sir Thomas Brassey, τα παιδιά και τους υπηρέτες της ταξίδεψαν με το "Sunbeam", το γιοτ τους, σε όλη τη Μεσόγειο σε δύο περιπτώσεις, την πρώτη το 1874-75 και ξανά το 1878. Το 1878, το "Sunbeam" επισκέφθηκε την Κύπρο και προσέγγισε το νησί από τα δυτικά φτάνοντας στην Πάφο στις 7 Νοεμβρίου. Λίγες ημέρες αργότερα βρισκόταν στη Λεμεσό. Οι εντυπώσεις της κ. Brassey καταγράφονται στο βιβλίο της, Sunshine and Storm in the East or Cruises to Cyprus and Constantinople (Ηλιοφάνεια και καταιγίδα στην Ανατολή ή κρουαζιέρες στην Κύπρο και την Κωνσταντινούπολη). (Λονδίνο: Longmans, Green & Co., 1880).

... Η Λεμεσός, όπου φτάσαμε γύρω στις 10 π.μ., είναι μια μακρόστενη χαμηλή λευκή πόλη, που εκτείνεται κατά μήκος της ακτής της θάλασσας, με εκκλησιαστικούς θόλους και μιναρέδες διάσπαρτους ανάμεσα στα σπίτια και τους φοίνικες. Ποτέ τίποτα δεν ήταν τόσο γαλάζιο όσο ο ουρανός και η θάλασσα σήμερα το πρωί- αλλά αν ο χρωματισμός ήταν όμορφος, η ζέστη ήταν δυσάρεστα έντονη. Η πολύ μικρή αποβάθρα ήταν διακοσμημένη με αμπέλια και κλαδιά ελιάς, τα απομεινάρια μιας θριαμβευτικής αψίδας που είχε ετοιμαστεί πριν από δύο ή τρεις ημέρες με την ευκαιρία της επίσκεψης του Κυβερνήτη και των Λόρδων του Ναυαρχείου. Ο δήμαρχος και όλος ο πληθυσμός κατέβηκαν για να μας δουν να αποβιβάζουμε, νομίζοντας μάλλον ότι ήμασταν άλλη μια ομάδα διακεκριμένων Άγγλων επισκεπτών, στους οποίους έπρεπε να απευθύνονται περισσότερες προσφωνήσεις. Όταν διαπίστωσαν ότι θέλαμε μόνο μερικά μουλάρια για εμάς και τα παιδιά για να ιππεύσουμε, το ενδιαφέρον τους μειώθηκε, αν και ο δήμαρχος και ένα εκλεκτό σώμα πολιτών, μας συνόδευσαν σε όλη την πόλη μέχρι να φτάσουμε στο στο Χάνι, όπου βρισκόταν και η αγορά της Πολής δίπλα από ένα κάστρο με βενετικά και οθωμανικά χαρακτηριστικά, από το οποίο υπάρχει ωραία θέα στη γύρω χώρα.

Ενώ περιπλανιόμασταν, μας έφεραν ένα γράμμα από τον επίτροπο, τον συνταγματάρχη Γουόρεν, με τον οποίο είχαμε ταξιδέψει πριν από μερικά χρόνια στη Ρωσία, ζητώντας μας να γευματίσουμε μαζί του. Σύντομα μας βρήκε ο ίδιος και μας είπε ότι μόλις είχε επιστρέψει από μια τριήμερη αποστολή στα βουνά, ότι είχε μείνει πολύ ευχαριστημένος από όλα όσα είδε και ότι είχε μείνει έκπληκτος από τη γονιμότητα της γης και την τεράστια έκταση των αμπελώνων. Πήγαμε μαζί του στο Κυβερνείο -που είναι επίσης το ταχυδρομείο και το δικαστήριο- όπου διαπιστώσαμε ότι ο
Βοηθός Επίτροπος ήταν πολύ άρρωστος από τυφοειδή πυρετό. Ο γιατρός, που είχε σταλεί από τη Λάρνακα, βρισκόταν σε απόγνωση, καθώς έφτασε για να βρει τον ασθενή του σχεδόν ετοιμοθάνατο και δεν είχε φάρμακα για να τον θεραπεύσει. Ευτυχώς μπορέσαμε να τον προμηθεύσουμε με ό,τι ήθελε, καθώς επίσης και με κρασί από πόρτο, τσάι από βόειο κρέας, χελώνα και άλλες ιατρικές ανέσεις, από τις οποίες στερούνταν εντελώς.

Όταν ήρθε η ώρα να επιβιβαστούμε, ο δήμαρχος μας αποχαιρέτησε και μου έδωσε δύο ή τρία δείγματα παλαιού γυαλιού, από το οποίο υπάρχουν μεγάλες ποσότητες στους τάφους εδώ κοντά. Η ανασκαφή για αρχαιότητες απαγορεύεται τώρα, και πιστεύω ότι η κυβέρνηση σκοπεύει να πάρει το θέμα στα χέρια της.

Η Λεμεσός είναι τώρα μια αρκετά καθαρή πόλη, με ένα πολύ μικρό λιμανάκι. Δεν υπάρχουν στρατεύματα εδώ, αλλά η επιδημία πυρετού  φαίνεται να είναι πολύ άσχημη και να πλήττει τόσο τους Ευρωπαίους όσο και τους ντόπιους. Ο συνταγματάρχης Warren βρίσκεται εδώ αρκετό καιρό και δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για το έργο του, το οποίο είναι αναγκαστικά πολύπλευρο, καθώς η δικαιοδοσία του εκτείνεται σε αρκετές εκατοντάδες τετραγωνικά μίλια χώρας.

Είχαμε μάλλον μια διασκεδαστική εμπορική πράξη με τον συνταγματάρχη, ανταλλάσσοντας νέες εφημερίδες με παλιές γλάστρες και πήλινα αγγεία, μερικά από αυτά με όμορφο σχήμα, από τους τάφους- και μετά από μερικές μικρές καθυστερήσεις τελικά ξεκινήσαμε και πάλι και συνεχίσαμε το ταξίδι μας κατά μήκος της ακτής. Λίγο μετά την αναχώρηση από τη Λεμεσό περάσαμε από την τοποθεσία της αρχαίας πόλης της Αμαθούντας και, αργότερα, από το σημείο Καρούμπιο και το ακρωτήριο Κίτι, όπου βρισκόταν κάποτε η πόλη του Κιτίου, αν και ορισμένοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι βρισκόταν πιο κοντά στη σημερινή πόλη της Λάρνακας.

Για δείπνο απόψε φάγαμε μερικά από τα beccaficos, ή διατηρημένα πουλιά, που είναι τόσο γνωστά σε αυτά τα μέρη. (Μάλλον εδώ κάνει λόγο για αμπελοπούλια). Νοστιμότατα παχιά κομματάκια θα ήταν, αλλά κατά τη γνώμη μου έχουν χαλάσει εντελώς επειδή τα βυθίζουν, αμέσως μόλις τα σκοτώσουν, με τα φτερά και όλα, στο δυνατό ξύδι που φτιάχνεται από το κρασί της χώρας, η γεύση του οποίου χαλάει τη δική τους λεπτή γεύση, αν και θεωρούνται μεγάλη λιχουδιά από τους περισσότερους ανθρώπους. Διατηρούνται σε μπουκάλια για μήνες και στέλνονται έτσι σε άλλες χώρες. Ακόμη και στους κλασικούς χρόνους ήταν φημισμένα, και την εποχή των Σταυροφοριών ήταν ιδιαίτερα πολύτιμα, χωρίς αμφιβολία λόγω του ότι διατηρούνταν σε μεγαλύτερη τελειότητα στο κρασί της Κουμανταρίας που έφτιαχναν οι ιππότες του Αγίου Ιωάννη".

Πηγές: 

1. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια