Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μέσα στο γενικό κλίμα παρακμής και πνευματικής νάρκης στο οποίο είχε περιέλθει η Κύπρος κατά την περίοδο της τουρκικής κατοχής (1570 /71-1878), η Λάρνακα - Σκάλα ήταν η πρώτη που κατόρθωσε ν’ αφυπνισθεί, από όλες τις πόλεις του νησιού. Η παρουσία στην πόλη των ξένων διπλωματικών αποστολών, μεταξύ των οποίων (και των οικογενειών τους) κι αρκετοί καλλιεργημένοι Ευρωπαίοι, καθώς και η παρουσία των ξένων και Ελλαδιτών εμπορευομένων, βοήθησε σημαντικά στην αφύπνιση της Λάρνακας, που άρχισε ν’ αναπτύσσεται και στον τομέα αυτό από την αρχή του 19ου αιώνα. Την πόλη επισκέπτονταν επίσης — επειδή ήταν το κύριο λιμάνι του νησιού — και πολλοί ξένοι ταξιδιώτες, μεταξύ των οποίων και διανοούμενοι. Ο Γάλλος ποιητής Λαμαρτίνος* πέρασε από τη Λάρνακα δυο φορές, τον Αύγουστο του 1832 και τον Απρίλιο του 1833, και φιλοξενήθηκε από το φίλο του, Γάλλο πρόξενο Μποτύ*. Ο Λαμαρτίνος συνδεόταν φιλικά και με τον Κύπριο διανοούμενο και επαναστάτη Νικόλαο Θησέα* που έδρασε και στη Λάρνακα. Το 1878 έζησε για λίγο στη Λάρνακα ο επίσης Γάλλος ποιητής Αρθούρ Ρεμπώ*. Στη Λάρνακα έζησε κι υπηρέτησε ως πρόξενος της Γαλλίας κι ο φιλέλληνας ποιητής Γουσταύος Λαφφών*, γιος του γιατρού και φιλέλληνα Αδόλφου Λαφφών*. Πνευματικοί άνθρωποι ήταν και μερικοί από όσους υπηρέτησαν στην πόλη ως πρόξενοι διαφόρων χωρών, όπως ο πρόξενος της Γαλλίας ντε Μαρικούρ και ο Αλμπέρ Εντουάρ που ασχολήθηκε με αρχαιολογικά θέματα κι έγραψε μάλιστα και για την Κύπρο. Ο πρώτος  Έλληνας πρόξενος στη Λάρνακα (από το 1846 που ιδρύθηκε το ελληνικό προξενείο) Δημήτριος Μαργαρίτης*, υπήρξε μεταξύ άλλων και προμηθευτής βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών σ’ όσους Σκαλιώτες ενδιαφέρονταν. Μερικοί ξένοι απ’ όσους ζούσαν στη Λάρνακα -Σκάλα, εξέδιδαν περιοδικά στην ιταλική γλώσσα, γύρω στα 1864.

Κοντά σ’ αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και οι Ευρωπαίοι και Ελλαδίτες γιατροί και άλλοι καλλιεργημένοι άνθρωποι που έζησαν στη Λάρνακα - Σκάλα κατά τον 19ο αιώνα. Μεταξύ αυτών, ο γιατρός Παύλος Βαλσαμάκης* που διατηρούσε πολύ αξιόλογη βιβλιοθήκη. Η πρώτη δημοτική βιβλιοθήκη ιδρύθηκε στη Λάρνακα το 1898 κι ο πυρήνας της αποτελούσε δωρεά του Στυλιανού Αποστολίδη.

Υπήρχε, λοιπόν, πνευματική κίνηση στη Λάρνακα κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας, που εντάθηκε μετά την αγγλική κατάληψη της Κύπρου το 1878. Ήδη από το 1878 άρχισαν να εκδίδονται οι πρώτες εφημερίδες στη Λάρνακα, όπου λειτούργησε και το πρώτο τυπογραφείο στην Κύπρο, εισαγμένο από τον Θεόδουλο Κωνσταντινίδη*.

Στη Λάρνακα έζησε για λίγο και ο ποιητής Βασίλης Μιχαηλίδης*, κοντά στον θείο του μητροπολίτη Κιτίου Κυπριανό*, φωτισμένη προσωπικότητα του τέλους της Τουρκοκρατίας και των αρχών της Αγγλοκρατίας. Στη Λάρνακα έζησε επίσης για χρόνια και ο άλλος μεγάλος Κύπριος διαλεκτικός ποιητής, ο Δημήτρης Λιπέρτης*. Αξιόλογη πνευματική μορφή της πόλης ήταν και ο Δημήτριος Θεμιστοκλέους ή Θεμιστοκλής*, όπως κι ο δημοσιογράφος, ποιητής, μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Θεμιστοκλής Θεοχαρίδης*. Ο μεγάλος δάσκαλος της Λεμεσού Ανδρέας Θεμιστοκλέους* γεννήθηκε στη Λάρνακα. Στην ίδια πόλη έζησε κι έδρασε κι ο γιατρός Νεοκλής Κυριαζής* (1877-1956), του οποίου μερικές από τις μελέτες έχουν θέμα τους την πόλη της Λάρνακας (Ἱστορικαί σελίδες: Ἡ πόλις τῆς Λάρνακος ὑπό τό φῶς ἱστορικῶν ἐγγράφων. Λάρνακα, 1929, Συλλογή ἱστορικῶν εἰδήσεων τῆς πόλεως Λάρνακα - Σκάλα. Λάρνακα, 1946, Κοινωνική δρᾶσις τῆς πόλεως Σκάλα - Λάρνακα. Λάρνακα, 1947, Ἱστορία τοῦ Δήμου Λάρνακος).

Αξιολογότατη υπήρξε η προσφορά του Κυριαζή με την έκδοση, στη Λάρνακα, από το 1923 μέχρι το 1937, του ετήσιου επιστημονικού περιοδικού Κυπριακά* Χρονικά. Συμβολή στην έκδοση του περιοδικού αυτού είχαν και άλλες προσωπικότητες της πόλης, μεταξύ δε αυτών και ο φλογερός μητροπολίτης Κιτίου Νικόδημος* Μυλωνάς, καθώς και ο Ιωάννης Συκουτρής*. Στη Λάρνακα έζησε κι εξέδιδε κι εφημερίδα, κι ο Μελής Νικολαΐδης*, ενώ πνευματική προσωπικότητα της πόλης υπήρξε κι ο Φίλιος Ζαννέτος*, Ελλαδίτης που υπηρέτησε κι ως δήμαρχος Λάρνακας.

Από το 1878 άρχισαν να εκδίδονται εφημερίδες στη Λάρνακα, με πρώτη την εφημερίδα Κύπρος - Cyprus του Κωνσταντινίδη. Ο ίδιος, όταν απώλεσε τον έλεγχο της πρώτης του εφημερίδας (που ήταν κι η πρώτη της Κύπρου) εξέδωσε το Κίτιον — και λίγο αργότερα Νέον Κίτιον. Μεταξύ εκείνων που ακολούθησαν, αναφέρουμε τις εφημερίδες Κύπρος (1888) του Γ. Σιακαλλή, Στασῖνος (1882-83) του Θ. Θεοχαρίδη, Cyprus Times (1880-81) ελληνοαγγλική των Ν. Ρώσσου και Ε. Βιζετέλη, την αγγλόφωνη Times of Cyprus (1886-1896), Ἔθνος (1891-1893) και Νέον Ἔθνος (μέχρι το 1934) του Σπύρου Γρύσπη και του Κλεόβουλου Μεσολογγίτη, Ἔνωσις (1885-1922) του Χριστόδουλου Κουππά — ο ίδιος εξέδωσε λίγο πιο πριν (1883) και τη σατιρική εφημερίδα Ὁ Χωριάτης. Κατά τις αρχές του 20ού αιώνα εξεδόθησαν αρκετές άλλες εφημερίδες όπως η Ἁρμονία του Κ.Δ. Χριοτοφίδη, η Ἐφημερίς τοῦ Λαοῦ (1906-1913) του Ευάγγελου Χατζηιωάννου, η Ἠχώ τῆς Κύπρου (1913-1920) του Μελή Νικολαΐδη, η Ίσότης και η Νέα Ἰσότης και άλλες. Οι περισσότερες απ’ αυτές ήταν βραχύβιες. Παράλληλα όμως η πόλη προμηθευόταν εφημερίδες, βιβλία και άλλα έντυπα από την Ελλάδα, την Αίγυπτο (όπου υπήρχε ήδη ισχυρή ελληνική παροικία) και την Ευρώπη.

Εκτός από τα γράμματα και την εκπαίδευση (για την οποία βλέπε χωριστό κεφάλαιο πιο κάτω) η Λάρνακα πρωτοπορούσε κατά τον 19ο αιώνα και στον τομέα της μουσικής, και πάλι χάρις στους ξένους που κατοικούσαν στην πόλη. Στη Σχολή Καλογραιών από της ιδρύσεώς της το 1846, διδάσκονταν και μαθήματα πιάνου. Τα όργανα μάλιστα αυτά εισάγονταν στην πόλη από τον έμπορο Μασκάλι, προερχόμενα από την Αυστρία, στα μέσα του αιώνα. Αργότερα εισήχθησαν κι άλλα μουσικά όργανα, όπως η πιανόλα, αλλά και οι πρώτοι φωνογράφοι, ενώ λειτούργησαν και ιδιωτικές σχολές μουσικής και χορού. Το 1888 ιδρύθηκε 12 μελής φιλαρμονική, η Larnaca Band, με διευθυντή τον Βρετανό Th. Gerard, ο οποίος δίδασκε και διάφορα μουσικά όργανα. Το 1913 ιδρύθηκε ο Μουσικός Σύλλογος «Ὀρφέας» με επικεφαλής τον Αυστριακό μουσικό και φωτογράφο Λεοπόλδο Γκλάζνερ. Ο «Ὀρφέας», εκτός από μουσικές, διοργάνωνε και άλλες εκδηλώσεις, όπως θεατρικές παραστάσεις στα διαλείμματα των οποίων παιάνιζε η φιλαρμονική του συλλόγου.

Στον τομέα του θεάτρου, το 1887 ένας ηθοποιός από την Ελλάδα, ο Π. Πούσκας, βρέθηκε να εργάζεται στη Λάρνακα όπου ανέβασε με τη σύμπραξη νέων της πόλης το έργο Τά Λυπηρά Ἀποτελέσματα τῆς φιλαργυρίας (πιθανώς διασκευή του μολιερικού Φιλάργυρου), ενώ μέσα στον ίδιο χρόνο επισκέφθηκε την πόλη ο ελλαδικός θίασος του Ν. Καρδοβίλη που έδωσε παραστάσεις στην αίθουσα «Πρόοδος». Το 1889 έδινε παραστάσεις σ’ ένα καφενείο ένας μουσικός θίασος, πιθανώς ιταλικός, με διευθυντή κάποιον Κατίλη, που διαφήμιζε ότι οι παραστάσεις του ήσαν παραστάσεις όπερας. Αλλά εκτός από τους ξένους, και ομάδες Λαρνακέων συνέστησαν ερασιτεχνικούς θιάσους κι έδιναν παραστάσεις. Το 1887 παρουσίασαν το έργο Νηστικός καί χωρίς λεπτά, στο οποίο πρωταγωνίστησε ο ποιητής Δημήτρης Λιπέρτης, ενώ την ίδια περίοδο δίνονταν και παραστάσεις στην «πανευγενῶς προσφερθεῖσαν» αποθήκη του Ξεν. Αντωνιάδη, με έργα όπως Αἱ πανουργίαι τοῦ Σκαπίνου (του Μολιέρου) και Ἡ τύχη μέ τό καντάρι.

Σε σημείωμα, το 1880, στην εφημερίδα Νέον Κίτιον, που υπογράφουν οι Π. Βαλσαμάκης, Θ. Μιτζής, Ν. Δημητρίου, Π. Ουσμιάνης, Χ. Κουππάς και Θ. Κωνσταντινίδης, πληροφορούμαστε ότι: ...πρό χρόνων πολλῶν ὑπάρχει ἐν Λάρνακι θέατρον, ἐν ᾦ  ἐδιδάχθησαν ὑπό αὐτοχειροτονήτων ἠθοποιῶν πλεῖστα ὃσα δράματα Ἑλλήνων τε καί Εὐρωπαίων. Πολλάκις Τοῦρκοι καϊμακᾶμαι καί πολλοί αὐτῶν τῶν πασάδων, ἐτίμησαν διά τῆς παρουσίας των τάς παραστάσεις ταύτας, ὦν ἡ  ὑλική ὠφέλεια ἐχρησίμευε σχεδόν πάντοτε ὑπέρ φιλανθρωπικῶν ἢ φιλομούσων σκοπῶν...

Προκύπτει συνεπώς, ότι στη Λάρνακα δίνονταν θεατρικές παραστάσεις από ντόπιους ερασιτέχνες (ίσως και με τη συνεργασία ξένων κατοίκων της πόλης) και αρκετά πριν από την αγγλική κατοχή (1878).

Κατά την πρώτη περίοδο της Αγγλοκρατίας, ένας αξιόλογος για την εποχή θίασος ερασιτεχνών, που ιδρύθηκε κι έδρασε στη Λάρνακα, ήταν ο Θεατρικός Θίασος «Σοφοκλῆς». Λειτούργησε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και επανιδρύθηκε το 1907 με ρεπερτόριο που περιελάμβανε έργα Σαίξπηρ καθώς και αρχαίων Ελλήνων κλασσικών (όπως οι Πέρσες του Αισχύλου). Επίσης το 1907 έδινε παραστάσεις στο θέατρο «Απόλλων» ο Παγκύπριος Ἑλληνικός Θίασος Ξενοφῶντος Ἠσαΐου. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα πολλοί ελλαδικοί θίασοι που ταξίδευαν από ή προς την Αίγυπτο, περιελάμβαναν στην περιοδεία τους και την Κύπρο κι έδιναν παραστάσεις και στη Λάρνακα. Άλλοι από τους θιάσους αυτούς ήταν πρόχειρα μπουλούκια, κι άλλοι ήσαν σοβαροί με εκλεκτό πρόγραμμα κι είχαν επικεφαλής τα γνωστότερα ονόματα του ελληνικού θεάτρου (Κυβέλη, Κοτοπούλη, Μυράτ, Απέργης κ.α.).

Από το 1912 εισήχθη στην πόλη και ο κινηματογράφος, που έγινε δεκτός με ενθουσιασμό. Τέλος, στον τομέα του θεάματος θα πρέπει ν’ αναφερθούν οι τακτικές παραστάσεις του Καραγκιόζη κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ενώ περιστασιακά έδιναν στην πόλη παραστάσεις και ξένα ποικίλα συγκροτήματα (τσίρκο, ταχυδακτυλουργοί κλπ.).

Αμέσως μετά την άφιξή τους στην Κύπρο, οι Βρετανοί οργάνωσαν στη Λάρνακα το 1878 και τις πρώτες ιπποδρομίες, που διεξάγονταν σε ένα μεγάλο χωράφι. Η διεξαγωγή των ιπποδρομιών, που συγκέντρωνε πολλούς ντόπιους και ξένους θεατές, έπαιρνε χαρακτήρα πανηγυριού. Στο χωράφι μεταφέρονταν και στήνονταν πάγκοι και καθίσματα, συγκεντρώνονταν δε και οι απαραίτητοι μικροπωλητές. Χρησιμοποιούνταν ντόπια άλογα των αστυνομικών και άλλων, που τα ίππευαν οι ιδιοκτήτες τους.

Το 1896 ιδρύθηκε στη Λάρνακα ο αθλητικός σύλλογος Τό Στάδιον, που μετονομάστηκε αργότερα σε Γυμναστικό Σύλλογο «Ο Ζήνων» (Γ.Σ.Ζ.) με πρώτο πρόεδρο τον Φίλιο Ζαννέτο. Ο Σύλλογος συνέβαλε τα μέγιστα στην καλλιέργεια του αθλητισμού στη Λάρνακα κι έδωσε πολλούς λαμπρούς αθλητές. Ο Γ.Σ.Ζ. διοργάνωσε, μεταξύ άλλων, τους ακόλουθους Παγκύπριους αγώνες: Δ΄ (το 1900),Ζ΄ (το 1904), ΙΑ΄ (το 1915), ΙΕ΄ (το 1924), ΙΗ΄ (το 1928). Οι ΙΗ΄ Παγκύπριοι αγώνες είχαν διεξαχθεί στο Στάδιο Γ.Σ.Ζ. που το 1928 μόλις είχε αποπερατωθεί.

Μεταξύ των αθλητικών σωματείων της πόλης ήταν ο ΑΜΟΛ (=Αθλητικός - Μουσικός Όμιλος Λάρνακας) και ο ΠΟΛ (=Ποδοσφαιρικός Όμιλος Λάρνακας). Τα δυο σωματεία ενώθηκαν το 1932 και απ’ αυτά προήλθε η ΕΠΑ (=Ένωσις Πεζοπορικού - ΑΜΟΛ). Ο Πεζοπορικός επανιδρύθηκε όμως και υφίστατο μέχρι το 1994 ως ανεξάρτητο από την ΕΠΑ σωματείο. Τα δύο σωματεία ενώθηκαν ξανά τη χρονιά αυτή (1994) και σχημάτισαν την Αθλητική Ένωση «Κίτιον» (ΑΕΚ).  Τρίτο αθλητικό σωματείο της πόλης είναι η Αλκή που ιδρύθηκε το 1948 (για τα σωματεία αυτά βλέπε ανάλογα λήμματα).

Εκτός από μερικά ονόματα πνευματικών ανθρώπων που αναφέρθηκαν πιο πάνω ότι έζησαν στη Λάρνακα, και αρκετοί άλλοι συγγραφείς κατάγονται από την πόλη και επαρχία της Λάρνακας. Ενδεικτικά αναφέρουμε (αλφαβητική σειρά, χωρίς αξιολόγηση):

Νίκος Αγγελίδης, Παύλος Βαλδασερίδης, Ιερώνυμος Βαρλαάμ, Μιχάλης Ζαφείρης, Λεύκιος Ζαφειρίου, Γεώργιος Κηπιάδης, Φρόσω Κολοσσιάτου, Κυριάκος Κύπαρης, Κίκα Λαγκ, Ηρώ Λεοντίου, Δημήτρης Λιπέρτης, Άντρη Λοταρίδου, Ξάνθος Λυσιώτης, Θεόδωρος Μαρσέλλος, Μελής Νικολαΐδης, Γιάννης Παπαγγέλου, Νάγια Ρούσου, Ζήνων Ρωσσίδης, Αυγή Σακαλλή, Νικόλαος Σαρίπολος, Φοίβος Σταυρίδης (όλοι από την πόλη της Λάρνακας), Ανδρέας Αναστασιάδης, Μαρία Βουτουρή, Φίλιππος Γεωργίου, Αντώνης Ηλιάκης, Ανδρέας Ιακωβίδης, Σπύρος Παπαγεωργίου, Αχιλλέας Πυλιώτης, Μίκης Σπαρσής, Σάββας Χαλλούμας, Νίκη Χριστοδούλου (επαρχία Λάρνακας), καθώς και αρκετοί άλλοι ακόμη.