Παναγία Άλυπος, Γέρι
Το μοναστήρι της Παναγίας της Αλύπου ιδρύθηκε από τον μάγιστρο Επιφάνιο Πασχάλη στο Γέρι. Τον Οκτώβριο του 1091 ο μάγιστρος Επιφάνιος δώρισε στο μοναστήρι ένα ευαγγελιάριο μεγαλογράμματο του 10ου αιώνα, που βρίσκεται σήμερα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Carpentras (Bibl.-Munic II). Η σχετική σημείωση στο f. 277 έχει ως εξής: «Προσηνέχθη τό παρόν εὐαγγέλιον ἐν τῇ σεβασμίᾳ μονῇ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Ἀλύπου τῆς οὓτω ἐπονομαζομένης τοῦ Γερίου παρά Ἐπιφανίου μαγίστρου τοῦ Πασχάλη καί κτήτορος τῆς τοιαύτης μονῆς κατά τόν ὀκτώβριον μῆνα τῆς διοικούσης πέντε καί δεκάτης ἰνδ(ικτιῶνος) τοῦ σχ' ἒτους˙ oἱ ἐντυγχάνοντες τοῦτο εὒχεσθε αὐτῷ διά τόν Κύριον τό ἀμήν, Θεός σῶσον».
Το μοναστήρι καταστράφηκε φαίνεται πολύ νωρίς. Σήμερα σώζεται στη θέση του νεότερος ναός της Παναγίας της Χρυσογεριώτισσας πάνω σε χαμηλό λόφο, δεξιά του δρόμου, στην είσοδο του χωριού Γέρι.
Η δωρεά του ευαγγελιαρίου μαρτυρεί την κρατική μέριμνα κι εντάσσεται στα ευρύτερα πλαίσια της αυτοκρατορικής προσπάθειας για ίδρυση κι ενίσχυση μοναστηριών σε στρατηγικές θέσεις σε κάθε βυζαντινή επαρχία, κατά την περίοδο ανάκτησης πολλών επαρχιών από τους Άραβες. Τέτοια κρατική φροντίδα με στρατιωτικούς στόχους είναι χαρακτηριστική της πολιτικής των Κομνηνών και γενικά της περιόδου των 10ου -12ου αι. Η μικρασιατική προέλευση του ονόματος Άλυπος είναι σημαντική γιατί αποτελεί μέρος ευρύτερου συνόλου παρόμοιων, όχι τυχαίων, ομωνυμιών αρκετών κυπριακών μοναστηριών προς μικρασιατικά - βυζαντινά (μον. Συμβόλου, Αντιφωνητή, Αψινθίου κλπ). Μοναστήρι Αλύπου απαντάται και στο όρος Αζαλάς της Βιθυνίας.
Για περισσότερα στοιχεία βλέπε Κ.Π. Κύρρη, Κυπρ. Σπουδ., ΚΖ', 1963, σσ. 181-186.
Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσογεριώτισσας
Η Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσογεριώτισσας oρθώνεται εστην κορυφή ενός λοφίσκου. Οικοδομήθηκε στα θεμέλια του παλαιού βυζαντινού μοναστηριού, αφιερωμένου στην Παναγία Αλύπου. Η παλαιοτερή μορφή της εκκλησίας ανάγεται στο 16ο αιώνα. Η σημερινή μορφή της οφείλεται σε προσθήκες πιθανότατα του 18ου αιώνα, συγκεκριμένα επι Αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου στο δυτικό μέρος προστέθηκε γυναικωνίτης. Για την ανέγερση της εκκλησίας χρησιμοποήθηκαν πέτρες από το αρχαίο Μοναστήρι της Παναγίας της Αλύπου, «γι'αυτό και σε ορισμένα σημεία φαίνονται υπολλείματα των τοιχογραφιών». Επιπρόσθετα, από το Μοναστήρι διασώζονται «ερείπια» στο νότιο προαύλιο της εκκλησίας, μια υπόγεια κτιστή στέρνα συλλογής νερού στό βορειοανατολικό άκρο του κτήματος εντός του οποίου βρίσκεται η εκκλησία, καθώς και Ευαγγελιστάριο. Το Ευαγγελιστάριο σήμερα φυλάττεται στη βιβλιοθήκη του Carpentras Γαλλίας.
Το 2001, το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κυπριακής Δημοκρατίας ανακήρυξε την Εκκλησία ως αρχαίο μνημείο και το 2006 προέβη σε ανακαινιστικά έργα.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια