Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στην Κυθρέα λειτουργούσαν, πριν από την τουρκική εισβολή, τρία δημοτικά σχολεία — ένα εξαδιδάσκαλο στον Άγιο Ανδρόνικο, ένα τετραδιδάσκαλο στη Χαρδακιώτισσα και ένα μονοδιδάσκαλο στη Χρυσίδα — και ένα γυμνάσιο. Το γυμνάσιο πρωτολειτούργησε το 1969 και είχε 300 μαθητές τον τελευταίο χρόνο της λειτουργίας του.

Η Κυθρέα είχε έξι ενορίες, η κάθε μια από τις οποίες είχε δική της εκκλησία και δικό της κοινοτάρχη. Οι έξι ενορίες ήταν:

1. Συρκανιά
2. Χαρδακιώτισσα
3. Άγιος Γεώργιος
4. Άγιος Ανδρόνικος
5. Αγία Μαρίνα
6. Χρυσίδα

Στην περιοχή της Κυθρέας υφίστατο κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος  - 10ος   αιώνας) το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου, για το οποίο γνωρίζουμε ελάχιστα, κυρίως από αναφορά στον Βίο του αγίου Δημητριανού. Εκκλησίες και ξωκλήσια της Κυθρέας (αρχίζοντας από το κεφαλόβρυσο) είναι: ο Άγιος Ανδρόνικος στην ομώνυμη συνοικία της Κυθρέας· σε παλαιότερους χάρτες και σε φορολογικά κατάστιχα της περιόδου της Τουρκοκρατίας η συνοικία σημειωνόταν σαν χωριστό χωριό, όπως συνέβαινε και σε άλλες περιπτώσεις μεγάλων χωριών. Η εκκλησία της Αγίας Άννας, πιθανόν των αρχών του 16ου   αιώνα, καθώς και μια νεώτερη εκκλησία της Αγίας Άννας στην απέναντι πλευρά του ποταμού, με εικονοστάσι του 17ου αιώνα που ίσως προέρχεται από παλαιότερη εκκλησία. Η νεώτερη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Το ξωκλήσι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας κτίστηκε το 1734 και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες, ενώ το εικονοστάσι, που προέρχεται από παλαιότερη εκκλησία, φέρει χρονολογία 1634. Στο άκρο του χωριού βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας, που ανήκει στην Αρχιεπισκοπή και φέρει επιγραφή του 1771, της εποχής του αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου· κατά τον Gunnis το εικονοστάσι αποτελεί δείγμα πολύ καλής τέχνης.

Κοντά στην Κυθρέα βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας Αψινθιώτισσας, καθώς και το Αρμενομονάστηρο (για το οποίο βλέπε επίσης χωριστό λήμμα). Αναφέρουμε επίσης τις εκκλησίες του Αγίου Δημητριανού και της Παναγίας Πλατανιώτισσας, του Αγίου Αντωνίου των Μαρωνιτών (μια έκθεση του 1776 αναφέρει ότι τότε υπήρχαν ακόμη στην Κυθρέα 78 Μαρωνίτες με ιερέα) και της Χαρδακιώτισσας.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Κυθρέα διετέλεσε πρωτεύουσα ομώνυμου διαμερίσματος (κατηλλικιού). Τα προϊόντα που παρήγε, εκτός από το μετάξι καλής ποιότητας που ήδη αναφέρθηκε, ήταν το λάδι, οι φημισμένες της ελιές, το βαμβάκι και άλλα. Από τα λαχανικά αναφέρουμε το κραμπί που, σύμφωνα προς μια αναφορά, στην Ευρώπη εισήχθη αρχικά από Κυθρεώτες εμπόρους περί το 1604. Στην Κυθρέα παραγόταν επίσης σησάμι. Οι αλευρόμυλοι της Κυθρέας, που ήσαν πέραν των 35 κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, λειτουργούσαν για αιώνες. Βρίσκονταν σε χρήση 32 τέτοιοι μύλοι το 1879.

Ο Ιερώνυμος Περιστιάνης γράφει ότι υπήρχε ιδιωτικό σχολείο στην Κυθρέα το 1856 στο οποίο διδάσκονταν τα κοινά γράμματα. Το 1860 ο ντόπιος Χατζή Χριστόφορος Χατζή Πετρή ίδρυσε ιδιωτική αλληλοδιδακτική σχολή. Το 1868 η εκκλησία του Αγίου Ανδρονίκου έκτισε το αλληλοδιδακτικό σχολείο, μέσα στον περίβολό της και ταυτόχρονα η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας ίδρυσε παρθεναγωγείο μέσα στον δικό της περίβολο. Το 1868 κτίσθηκε αλληλοδιδακτικό αρρεναγωγείο στην ενορία Χαρδακιώτισσας.

Ο Ιωσίας Σπένσερ, στην αρχή της Αγγλοκρατίας, στην έκθεσή του για το σχολείο Χαρδακιώτισσας γράφει:

... Άκουσα δυο παιδιά να διαβάζουν«Κύρου Παιδεία» του Ξενοφώντος, να την εξηγούν και να την τεχνολογούν· Τρία παιδιά στην επόμενη τάξη διάβαζαν « Άγιο Χρυσόστομο» και επαναλάμβαναν κομμάτια από τη γραμματική. Ένας μαθητής και μια μαθήτρια διάβαζαν «Γεροστάθη» κι αποστήθιζαν την Κατήχηση με τα συνηθισμένα λάθη. Δυο μαθητές και δυο μαθήτριες στην 4η τάξη διάβαζαν τον «Καλό Πατέρα». Τρία παιδιά της 5ης τάξης διάβαζαν «Καινή Διαθήκη» (Πράξεις Β΄) και τρία της 6ης διάβαζαν από την κατήχηση και ιστορία του Ευαγγελίου. Τα υπόλοιπα παιδιά ήσαν μικρά με κατώτερα μαθήματα και διαιρούνταν σε τέσσερεις τάξεις...

Ο Λοΐζος Φιλίππου γράφει ότι τα δυο πρώτα σχολεία της Κυθρέας ήσαν του Αγίου Ανδρονίκου και της Χαρδακιώτισσας που ιδρύθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα, το 1855. Εκτός από τον Χατζή Χριστόφορο (ή Χατζηχριστοφή) Χατζή Πιερή, αναφέρει και τον αποτυχημένο έμπορο της Αιγύπτου Μιχαήλ Χριστοφίδη που από το 1873 εβοηθείτο από τον Χατζή Γιώρκην Παπαχαραλάμπους (Μιχαηλίδη) από τα Καμπιά, που σπούδασε στα Ιεροσόλυμα όπως κι ο Χατζή Πετρής. Αυτοί αναφέρονται ως οι πρώτοι δάσκαλοι στο αρρεναγωγείο του Αγίου Ανδρονίκου. Στο σχολείο της Χαρδακιώτισσας αναφέρεται ως πρώτος δάσκαλος ο Κωνσταντινουπολίτης Κ. Παπαδόπουλος. Και τα δυο σχολεία, γράφει ο Λ. Φιλίππου, ήσαν αλληλοδιδακτικά και κάθε μαθητής πλήρωνε δίδακτρα 60 γρόσια τον χρόνο. Όπως και για το σχολείο της Χαρδακιώτισσας, έτσι και για το άλλο του Αγίου Ανδρονίκου ο Ιωσίας Σπένσερ γράφει ευνοϊκές κρίσεις.

Στο παρθεναγωγείο της Αγίας Μαρίνας, πρώτη αναφερόμενη δασκάλα ήταν η Πολυξένη Παπαζαχαρία η οποία αποφοίτησε από το Παρθεναγωγείο Φανερωμένης στη Λευκωσία, που είχε ιδρυθεί το 1860.

Μετά την προσφυγοποίηση των κατοίκων της Κυθρέας, εξαιτίας της τουρκικής εισβολής του 1974, κατοίκησαν εκεί λίγοι Τουρκοκύπριοι από περιοχές της ελεύθερης Κύπρου. Αργότερα, κυρίως κατά το 1978, μεταφέρθηκαν κι εγκαταστάθηκαν στην Κυθρέα πολλοί έποικοι από την Τουρκία. Οι Τούρκοι ονόμαζαν από παλιά το χωριό Degirmenlik, που σημαίνει αλευρόμυλοι.

Μετά την τουρκική εισβολή και κατοχή, πολλά έχουν αλλάξει στην Κυθρέα. Μερικές των εκκλησιών της έχουν ερειμωθεί, όπως η νεότερη εκκλησία της Αγίας Άννας, ενώ άλλες μετατράπηκαν σε τζαμιά ή σε πολιτιστικά κέντρα. Εξάλλου τα κατάλοιπα του μοναστηριού της Παναγίας Πλατανιώτισσας, στο βουνό, βορειοανατολικά του οικισμού, έχουν εξαφανιστεί καθώς στην όλη περιοχή οι Τούρκοι δημιούργησαν ένα μεγάλο λατομείο που άνοιξε μία τεράστια πληγή στον Πενταδάκτυλο, μάλιστα κάτω από την κορυφή με τα πέντε δάκτυλα, και μεταξύ άλλων έχει καταστρέψει και μεγάλη έκταση του δάσους της Πλατανιώτισσας.

Οι ανατινάξεις και οι εκσκαφές στο λατομείο φαίνεται ότι ευθύνονται και για καταστροφή των υπογείων διόδων του νερού, με αποτέλεσμα το περίφημο Κεφαλόβρυσον της Κυθρέας να έχει στερέψει. Δεν δίνει πλέον συνεχή ροή νερού από τα σπλάχνα του βουνού και η κοίτη του έχει μετατραπεί σε εποχιακό ρυάκι που τρέχει μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες και μόνο ύστερα από βροχές. Κατά μήκος της κοίτης του υπάρχουν ακόμη ερείπια μερικών από τους περίφημους αλευρόμυλους της Κυθρέας. 

Πηγή

1. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια