Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τα αρχαιότερα δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της επαρχίας Κερύνειας που σώθηκαν μέχρι σήμερα είναι χριστιανικοί τάφοι και ειδικότερα το μισοκατεστραμμένο από λατομήσεις μεγάλο χριστιανικό κοιμητήριο στην τοποθεσία «Χρυσοκάβα» στ' ανατολικά της πόλης της Κερύνειας. Από το κοιμητήριο αυτό σώζονται μισοκατεστραμμένοι τάφοι με αρκοσόλια και cubicula με απλή εγχάρακτη διακόσμηση και τα μονογράμματα του Χριστού ж, και ΧΡ. Το κοιμητήριο αυτό χρονολογείται στον 4ο αιώνα μ.Χ. Μαρτυρικός τάφος στο κοιμητήριο αυτό μετετράπη αργότερα σε μαρτύριο και διασώζει δυο στρώματα τοιχογραφιών, από τα οποία το νεότερο είναι του τέλους του 9ου ή των αρχών του 10ου αιώνα.

 

Βλέπε λήμμα: Χρυσοκάβα

 

Παλαιοχριστιανικές βασιλικές: Τα καθ' αυτό όμως δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής είναι οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Στην επαρχία της Κερύνειας έχουν εντοπισθεί παλαιοχριστιανικές βασιλικές στην Πάνω Κερύνεια στις τοποθεσίες «Γαλαλά» κοντά στα ΛΙβερά και «Άγιος» κοντά στον Κορμακίτη, στα χωριά Φτέρυχα και Ελιά, και κυρίως στη Λάμπουσα, την αρχαία Λάπηθο.

 

Βλέπε λήμμα: Λάμπουσα

 

Στη Λάμπουσα έχουν επισημανθεί τρεις βασιλικές: Μια στο βορειοανατολικό άκρο της Λάμπουσας, άλλη κάτω από την εκκλησία του Αγίου Ευλαλίου και τρίτη (και η πιο σημαντική) στο μοναστήρι της Αχειροποιήτου.

 

Βλέπε λήμματα: Ευλάλιος άγιος και Αχειροποίητος

 

Από τις βασιλικές αυτές μόνο η βασιλική της Αχειροποιήτου έχει ερευνηθεί μερικώς. Στο μέσο κλίτος της βασιλικής αυτής κτίσθηκε τον 11ο αιώνα η εκκλησία της Αχειροποιήτου. Στη μεσοβυζαντινή αυτή εκκλησία ενσωματώθηκε η αψίδα του μέσου κλίτους της βασιλικής. Η βασιλική της Αχειροποιήτου ήταν πεντάκλιτη. Τόσο το μέσο κλίτος όσο και τα εσωτερικά πλάγια κλίτη κατέληγαν σε ημικυκλικές αψίδες εγγεγραμμένες σε ευθύ ανατολικό τοίχο. Η κεντρική αψίδα επικοινωνούσε με τις πλάγιες αψίδες με στενά τοξωτά ανοίγματα, όπως οι βασιλικές της Αφέντρικας Ριζοκαρπάσου, του Αγίου Φίλωνος Ριζοκαρπάσου, της Περγαμηνιώτισσας στ' ανατολικά της Ακανθούς, του Αγίου Επιφανίου στη Σαλαμίνα και των Σόλων. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βασιλικής της Αχειροποιήτου είναι η μορφή του συνθρόνου. Ενώ στις άλλες βασιλικές της Κύπρου το σύνθρονο είναι ημικυκλικό και περιορίζεται στην αψίδα, εκτός από τη βασιλική του Κουρίου, στη βασιλική της Αχειροποιήτου το σύνθρονο επεκτείνεται με τη μορφή ευθύγραμμων βαθμίδων στο βήμα, όπως στις βασιλικές της κυρίως Ελλάδος. Το δάπεδο της βασιλικής της Αχειροποιήτου καλυπτόταν με ψηφιδωτό, όπως φαίνεται από τα υπολείμματα στ' ανατολικά άκρα των δυο νοτίων πλάγιων κλιτών. Αργότερα, τον 6ο μ.Χ. αιώνα, όπως και σ' άλλες βασιλικές, το δάπεδο του μέσου κλίτους στρώθηκε με πολύχρωμα μαρμάρινα πλακίδια (μαρμαροθέτημα) που σώζονται μέχρι σήμερα στο ανατολικό τμήμα της σημερινής εκκλησίας της Αχειροποιήτου.

 

Οι ακριβείς διαστάσεις της βασιλικής της Αχειροποιήτου δεν είναι γνωστές, γιατί η ανασκαφική έρευνα περιορίσθηκε στο ανατολικό άκρο της βασιλικής μόνο. Επίσης τμήμα του εξωτερικού βόρειου κλίτους της βασιλικής βρίσκεται κάτω από το διώροφο μοναστηριακό κτίριο του μοναστηριού. Έτσι δεν είναι γνωστό αν είχε νάρθηκα και αίθριο στα δυτικά και ποια μορφή είχαν.

 

Άλλη βασιλική, πιθανότατα του 7ου αιώνα μ.Χ., επισημάνθηκε κοντά στον 17ο μιλιοδείκτη του δρόμου Κερύνειας - Αγίου Αμβροσίου.

 

Χρυσοκάβα: Το αρχαιότερο εκκλησιαστικό κτίσμα, μετά τις βασιλικές, είναι το μαρτύριο στην τοποθεσία «Αγία Μαύρη» της «Χρυσοκάβας», στην ίδια την Κερύνεια. Πρόκειται για κτίριο εν μέρει λαξευμένο στο βράχο και εν μέρει κτιστό, τουλάχιστον στη μορφή που βρέθηκε κατά την έρευνα που έγινε πριν από την τουρκική εισβολή του 1974. Λαξευμένη στο βράχο είναι η οροφή, που διαιρείται σε δυο μέρη, το ανατολικό τμήμα όπου ο τάφος του άγνωστου μάρτυρα και τα πάνω τμήματα των πλάγιων τοίχων. Ο τάφος είναι κιβωτιόσχημος και βρίσκεται σε μεγάλο σχετικά ύψος από το δάπεδο, ώστε να είναι αδύνατη η χρησιμοποίησή του σαν Αγίας Τράπεζας. Το τμήμα του βράχου πάνω από τον τάφο έχει λαξευθεί σαν ασπιδόμορφος τρούλλος, ενώ το υπόλοιπο τμήμα της οροφής του λαξευτού αυτού παρεκκλησίου έχει λαξευθεί σαν χαμηλωμένη καμάρα. Στο δυτικό αυτό τμήμα σώζεται μεγάλο τμήμα από τη σκηνή της Αναλήψεως του Χριστού, ενώ στο ανατολικό τμήμα σώζονται υπολείμματα Παντοκράτορα κι ένας από τους τέσσερις αγγέλους που τον περιέβαλλαν. Ολόκληρος ο δυτικός τοίχος του μαρτυρίου αυτού και το μέγιστο μέρος του βόρειου και του νότιου τοίχου ήταν κτιστοί. Στο μέσο του δυτικού τοίχου υπήρχε η είσοδος. Σήμερα μόνο τα θεμέλια των τοίχων αυτών σώζονται. Οι τοιχογραφίες που διακοσμούν το μαρτύριο, όπως φαίνεται από την τεχνοτροπία τους, μπορούν να χρονολογηθούν στις αρχές του 10ου αιώνα.

 

Ακμή της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής: Η μεγάλη όμως ακμή της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της επαρχίας της Κερύνειας συμπίπτει με τη Μέση Βυζαντινή περίοδο στην Κύπρο (10ος - 12ος αιώνες). Τότε εισάγεται ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο. Δείγματα του τύπου αυτού είναι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κάστρου της Κερύνειας, που είναι και ο μοναδικός τετρακιόνιος ναός της Κύπρου, και το καθολικό του μοναστηριού της Αχειροποιήτου. Και οι δυο αυτές εκκλησίες κτίσθηκαν τον 11ο αιώνα χωρίς νάρθηκα. Αργότερα, τον 12ο αιώνα, στο καθολικό της Αχειροποιήτου προστέθηκε νάρθηκας με τρούλλο. Και οι δυο αυτές εκκλησίες είναι κτισμένες με πωρόλιθους αδρά πελεκημένους.

 

Βλέπε λήμμα: Γεώργιος άγιος, κάστρο Κερύνειας

 

Οκταγωνικοί ναοί- εκκλησία του Αντιφωνητή: Ένας ιδιαίτερος τύπος εκκλησίας, που μόνο στην επαρχία της Κερύνειας παρουσιάζεται στην Κύπρο, είναι ο οκταγωνικός ναός. Ο οκταγωνικός τύπος στην Κύπρο είναι ο απλούς ή νησιωτικός που παρουσιάζεται και στη Χίο. Η αρχαιότερη από τις εκκλησίες της Κύπρου που κτίσθηκε στον τύπο αυτό είναι το καθολικό του μοναστηριού του Χρυσοστόμου του Κουτσοβέντη που εγκαινιάσθηκε το Δεκέμβριο του 1090 μ.Χ., όπως μας πληροφορεί το Τυπικόν του μοναστηριού που βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι. Δυστυχώς η εκκλησία αυτή κατεδαφίσθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Πριν από την κατεδάφιση της εκκλησίας, Άγγλος μηχανικός αποτύπωσε την κάτοψή της. Σήμερα τμήματα μόνο της αψίδας και του ανατολικού τοίχου και τμήμα του βόρειου τοίχου σώζονται ενσωματωμένα στη νεότερη εκκλησία του μοναστηριού. Άλλη οκταγωνική εκκλησία της επαρχίας της Κερύνειας είναι η μισοερειπωμένη σήμερα εκκλησία του Αγίου Ιλαρίωνος στο ομώνυμο κάστρο.

 

Βλέπε λήμμα: Ιλαρίωνα αγίου κάστρο

 

Η μεγάλη χρήση τούβλων στους τοίχους, τους πεσσούς και τα τόξα της εκκλησίας, μπορεί να τη χρονολογήσει στα τελευταία χρόνια του 11ου αιώνα. Τρίτη οκταγωνική εκκλησία ήταν η εκκλησία της Παναγίας στο Μαργί, κοντά στη Μύρτου. Τίποτε δεν σώζεται από την εκκλησία αυτή. Αν κρίνουμε όμως από το σχέδιο που έχει διασώσει ο G. Jeffery, η εκκλησία αυτή διέφερε από τις άλλες οκταγωνικές εκκλησίες της Κύπρου, διότι ο τρούλλος της στηριζόταν στον ανατολικό τοίχο και όχι σε ανεξάρτητους πεσσούς ή κίονες στ' ανατολικά, όπως στις άλλες οκταγωνικές εκκλησίες της Κύπρου. Έτσι το βήμα καλυπτόταν από τον τρούλλο και όχι από ανεξάρτητες καμάρες όπως στις άλλες οκταγωνικές εκκλησίες της Κύπρου. Η χρονολογία της εκκλησίας της Παναγίας στο Μαργί δεν είναι εύκολη, γιατί κανένα στοιχείο της δεν έχει σωθεί. Αν κρίνει όμως κανένας απ' όσα αναφέρει ο G. Jeffery, πρέπει να κτίσθηκε τον 12ο αιώνα. Η τέταρτη οκταγωνική εκκλησία είναι εκείνη του Αντιφωνητή κοντά στον Άγιο Αμβρόσιο. Η εκκλησία του Αντιφωνητή είναι η μοναδική οκταγωνική εκκλησία της Κύπρου που σώζεται σε καλή κατάσταση. Είναι κτισμένη με ακατέργαστους ασβεστόλιθους και πωρόλιθους αδρά κατεργασμένους και τα στηρίγματα του τρούλλου είναι κυλινδρικοί κτιστοί κίονες. Οι κίονες είναι κτισμένοι με πωρόλιθους. Αν κρίνουμε από τα οξυκόρυφα τόξα και τις αρχαιότερες τοιχογραφίες που σώζονταν μέχρι το 1979 στην εκκλησία του Αντιφωνητή (το 1979 καταστράφηκαν ή αφαιρέθηκαν και πωλήθηκαν από τους Τούρκους), η εκκλησία του Αντιφωνητή κτίσθηκε γύρω στα 1200 μ.Χ.

 

Παναγία Αψινθιώτισσα: Παραλλαγή του οκταγωνικού ρυθμού είναι ο εξαγωνικός ρυθμός στον οποίο είναι κτισμένη η εκκλησία της Παναγίας της Αψινθιώτισσας, κοντά στο Συγχαρί. Η εκκλησία αυτή είναι κατάλοιπο του μοναστηριού των Αψινθίων. Όπως φαίνεται από τα μορφολογικά της στοιχεία και από τις αρχαιότερες τοιχογραφίες της, η εκκλησία της Παναγίας Αψινθιώτισσας κτίσθηκε στα τελευταία χρόνια του 11ου αιώνα.

 

Βλέπε λήμμα: Παναγία Αψινθιώτισσα

 

Άλλος τύπος εκκλησίας της επαρχίας της Κερύνειας είναι ο μονόκλιτος με τρούλλο. Εκκλησίες του τύπου αυτού από τον 12ο αιώνα είναι η εκκλησία της Παναγίας Υπάτης κοντά στον Άγιο Αμβρόσιο, η ημιερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κουτσοβέντη, στα βορειοδυτικά του μοναστηριού του Χρυσοστόμου, η ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Παύλου στο Κυπαρισσόβουνο και ίσως οι ημιερειπωμένες εκκλησίες της Αφέντρικας του Κουτσοβέντη. Μεταγενέστερες εκκλησίες του τύπου αυτού είναι της Αγίας Ευδοκίας κοντά στο χωριό Σύσκληπος, η Παναγία η Κρινιώτισσα, πάνω από τη Βασίλεια που ήταν κάποτε καθολικό μοναστηριού, και οι δυο του 14ου αιώνα, και η εκκλησία του Αγίου Ευλαλίου του 16ου αιώνα.

 

Καμαροσκέπαστες εκκλησίες είναι της Παναγίας Ποταμίτισσας στο Καζάφανι, της Παναγίας στον Κορμακίτη, του Προφήτη Ηλία κοντά στον ομώνυμο πύργο και πλήθος ερειπωμένων εκκλησιών στον Καραβά, τη Λάπηθο, τη Βασίλεια κ.α. Της εποχής της Τουρκοκρατίας είναι η εκκλησία της Παναγίας των Καθάρων, καθολικό του ομώνυμου μοναστηριού στον Λάρνακα της Λαπήθου, της Μελανδρύνας στην Καλογραία, η εκκλησία του Αγίου Λουκά στην Κλεπίνη κ.α.

 

Μοναστηριακή αρχιτεκτονική: Στην επαρχία της Κερύνειας σώζονται τρία ορθόδοξα μοναστήρια, χωρίς όμως μοναχούς: Αχειροποιήτου στη Λάμπουσα, Μελανδρύνας κοντά στην Καλογραία, και Αγίου Παντελεήμονος στη Μύρτου. Τα μοναστηριακά κτίρια και στα τρία μοναστήρια χρονολογούνται στο 18ο αιώνα. Στο μοναστήρι της Αχειροποιήτου σώθηκε στη βόρεια πλευρά διώροφο κτίριο με ανοικτή βεράντα που στηρίζεται σε τοξοστοιχίες οξυκόρυφες. Είναι πιθανό ότι το μοναστηριακό κτίριο της Αχειροποιήτου είναι παλαιότερο και η αρχική είσοδος στο μοναστήρι ήταν στο μέσο της πτέρυγας αυτής.

 

Βλέπε λήμμα: Παντελεήμονας άγιος, Μύρτου

 

Στη Μελανδρύνα επίσης το μοναστηριακό κτίριο είναι διώροφο, στα βόρεια της εκκλησίας με ανοικτή στοά που κάτω στηρίζεται σε τόξα και πάνω σε ξύλινους πασσάλους και δοκούς. Σε καλύτερη κατάσταση είναι το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα που περιβάλλει από νότο, δυσμάς και εν μέρει από βορρά την εκκλησία. Είναι διώροφο με στοές που στηρίζονται σε τόξα.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια