Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Κατά την περίοδο αυτή, και ιδίως κατά τα πρωτοβυζαντινά χρόνια, η Καρπασία φαίνεται ότι εξακολουθεί να ευημερεί γιατί, μεταξύ άλλων, είναι σε θέση να δαπανά χρήματα για την ανέγερση πολλών και λαμπρών ναών που διακοσμούνται με ψηφιδωτά (Παναγία Κανακαρία στη Λυθράγκωμη, Αγία Τριάδα κ.α.) και τοιχογραφίες.

Τα κυριότερα χριστιανικά μνημεία στην περιοχή της Καρπασίας είναι:

1. Η πρωτοχριστιανική βασιλική της Αγίας Τριάδος, του 5ου μ.Χ. αιώνα.
2. Η βασιλική του Αγίου Φίλωνος, επίσης του 5ου μ.Χ. αιώνα.
3. Η βασιλική της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη, επίσης του 5ου μ.Χ. αιώνα.
4. Η βασιλική της Παναγίας Αφέντρικας στην ομώνυμη τοποθεσία, του 6ου μ.Χ. αιώνα.
5. Η βασιλική των Ασωμάτων στην Αφέντρικα, επίσης του 6ου μ.Χ. αιώνα.
6. Βασιλική στα ανατολικά της Γιαλούσας, του 6ου μ.Χ. αιώνα, πάνω από την οποία κτίστηκε αργότερα η εκκλησία του Αγίου Φωτίου.
7. Βασιλική στο χωριό Λειβάδια, του 6ου μ.Χ. αιώνα, πάνω στην οποία κτίστηκε αργότερα η εκκλησία της Παναγίας Κυράς.
8. Βασιλικές της ιδίας περιόδου, βόρεια του Ριζοκαρπάσου (τοποθεσία Αγιώρκα) και στην Κώμα του Γιαλού (τοποθεσία Αγία Σοφία).
9. Βασιλικές καμαροσκέπαστες, της περιόδου των αραβικών επιδρομών (7ος - 10ος μ.Χ. αι.) στην Αφέντρικα (2) και της Παναγίας Συκάς στο Ριζοκάρπασο, καθώς και της Αγίας Βαρβάρας στην Κορόβια.
10. Εκκλησίες του 9ου μ.Χ. αιώνα στην Κώμα του Γιαλού (Αγία Σολωμονή) και στο Ριζοκάρπασο (Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας).
11. Εκκλησία του 10ου μ.Χ. αιώνα στα Λειβάδια (Παναγία Κυρά).
12. Εκκλησίες του 11ου/12ου μ.Χ. αιώνα στη Λυθράγκωμη (Παναγία Κανακαρία), στον Άγιο Φίλωνα (Άγιος Φίλων), στο Ριζοκάρπασο (Άγιος Συνέσιος, Αγία Μαρίνα, Αγία Μαύρη, Άγιος Φίλων Αγριδιών), στη Γιαλούσα (Άγιος Γεώργιος Σακκάς, Αρχάγγελος, Αγία Μαρίνα).

Επιδρομές των Αράβων: Η Καρπασία δέχθηκε, όπως και άλλες παράκτιες περιοχές της Κύπρου, τις επιδρομές των Αράβων από τον 7ο μέχρι τον 10ο μ.Χ. αιώνα, και υπέστη μεγάλες καταστροφές. Εξαιτίας αυτών των επιδρομών, αρκετοί ναοί καταστράφηκαν κι ανοικοδομήθηκαν (όπως λ.χ. οι εκκλησίες της Αφέντρικας), ενώ πόλεις παραθαλάσσιες εγκαταλείφθηκαν για να ιδρυθούν νέοι οικισμοί στα ενδότερα (το Ριζοκάρπασον ή όπως αναφέρεται σε πηγές της περιόδου αυτής, Καρπάσιν, αντικατέστησε την εγκαταλειμμένη πόλη Καρπασίαν, ενώ η πόλη Ουρανία δεν ξανακτίζεται˙ παρόμοια, η Γιαλούσα μπορεί να θεωρηθεί ως η διάδοχος της Αχαιών Ακτής που είχε καταστραφεί κι εγκαταλειφθεί αρκετά νωρίτερα από τις άλλες δυο πόλεις). Άλλοι παραλιακοί οικισμοί που αναφέρονται στις πηγές και που ίσως εγκαταλείφθηκαν αυτή την περίοδο, είναι η πόλη ή πολίχνη Φιλεούς που κατά το σύγγραμμα Σταδιασμός βρισκόταν περίπου στη σημερινή τοποθεσία «Χελώνες» στα νότια του Ριζοκαρπάσου, καθώς και η πολίχνη Παλαιά που επίσης αναφέρεται στον Σταδιασμόν αλλά και από τον Στράβωνα και που θα πρέπει να βρισκόταν στην περιοχή του ακρωτηρίου Ελαία όπου υπάρχουν αρχαία κατάλοιπα κι όπου παλαιότεροι ερευνητές τοποθετούν την ανύπαρκτη πόλη Κνίδον (βλέπε λήμμα Βάλειας οικισμός).

Επίσκοποι Καρπασίας: Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο η περιοχή της Καρπασίας ανήκε εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Κωνσταντίας (Σαλαμίνος), μέχρι τα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα οπότε οργανώθηκε σε επισκοπική περιφέρεια με έδρα την πόλη Καρπασίαν και με πρώτο αναφερόμενο επίσκοπό της τον καταγόμενο από την πόλη αυτή άγιο Φίλωνα. Ο Φίλων* που ήταν διάκονος, χειροτονήθηκε σε επίσκοπο Καρπασίας από τον ίδιο τον (αρχι)επίσκοπο Κωνσταντίας άγιο Επιφάνιο* τον Μέγα, προ του 382 μ.Χ. Ο Βίος του αγίου Επιφανίου αναφέρει σχετικά:... Ἦν δέ τις κληρικός ἀπό ρητόρων τοὔνομα Φίλων, ἀνήρ ὅσιος˙ χρεία δέ ἦν ἐπί τῆς πόλεως τοῦ Καρπασίου καθίσαι ἐπίσκοπον ἐπί τοῦ θρόνου˙ ἦν δέ οὗτος διάκονος˙ τοῦτον οὖν ἀπό ἀποκαλύψεως θεοῦ χειροτονεῖ  ἐπίσκοπον ὁ  Ἐπιφάνιος ἐπί τοῦ θρόνου τῆς πόλεως καί τῆς ἐκκλησίας τοῦ Καρπασίου...

Η αναφορά: χρεία δέ ἦν ἐπί τῆς πόλεως τοῦ Καρπασίου καθίσαι ἐπίσκοπον, φανερώνει την προσπάθεια της Κυπριακής Εκκλησίας να  οργανώσει  καλύτερα  και  να εδραιώσει τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό στην Καρπασία, σε μια περίοδο κατά την οποία πολλές αιρέσεις παρουσιάζονταν κι είχαν ευρεία απήχηση κι οπαδούς στην Κύπρο, με αποτέλεσμα κι αυτός ο Επιφάνιος να αγωνίζεται συνεχώς εναντίον τους.

Άλλος (πιθανός) επίσκοπος Καρπασίας είναι ο Ερμόλαος, των μέσων του 5ου μ.Χ. αιώνα. Πήρε μέρος στην Δ' Οικουμενική Σύνοδο (451 μ.Χ.), στα Πρακτικά της οποίας αναφέρεται ως επίσκοπος Καρτεριοπόλεως. Τόσο ο Labbe όσο και ο Le Quien και άλλοι εκκλησιαστικοί ιστορικοί συμφωνούν ότι η αναφερόμενη Καρτεριόπολις είναι η Καρπασίου πόλις.

Ως επίσκοπος Καρπασίας θεωρείται και ο άγιος Σωζόμενος* που, κατά τον μοναχό Ακάκιο, είχε ασκητεύσει σε σπήλαιο στην τοποθεσία «Κομψά» κοντά στο χωριό Ταύρου.

Οι μεσαιωνικοί χρονογράφοι παραδίδουν τα ονόματα και άλλων τριών επισκόπων Καρπασίας, που είναι: Συνέσιος*, Σωσικράτης* και Σίνων*. Από τους τρεις αυτούς επισκόπους, ο Συνέσιος κι ο Σωσικράτης αναφέρονται από τους Λεόντιο Μαχαιρά και Φλώριο Βουστρώνιο, ενώ ο Σίνων αναφέρεται από τον Στραμβάλδι. Ο Στέφανος Λουζινιανός παραδίδει το όνομα ενός ακόμη επισκόπου, τον οποίο συσχετίζει με τον Φίλωνα, του Θεοπρόβου, που πιθανώς ήταν και αυτός επίσκοπος Καρπασίας. Ως επίσκοπος Καρπασίας, μνημονευόμενος μαζί με τους Φίλωνα και Συνέσιο, αναφέρεται και ο άγιος Θύρσος* ή Θέρισος. Τέλος, ως επίσκοπος Καρπασίας αναφέρεται και ιεράρχης με το όνομα Επιφάνιος. Το όνομά του δεν απαντάται στις γραπτές πηγές, αλλά έχει βρεθεί σφραγίδα του, με την ένδειξη ότι ήταν επίσκοπος Καρπασίας.

Μέχρι σήμερα τιμώνται ιδιαίτερα από τους Καρπασίτες οι άγιοι - επίσκοποι Φίλων, Συνέσιος και Θύρσος, στα ονόματα των οποίων υπάρχουν παλαιές εκκλησίες στην Καρπασία.

Παρά το ότι η περιοχή της Καρπασίας δεν απετέλεσε σταθμό των αποστόλων Παύλου, Βαρνάβα και Μάρκου κατά τις περιοδείες τους για τη διάδοση του Χριστιανισμού στο νησί, ωστόσο η παράδοση την συνδέει με επίσκεψη του αποστόλου Ανδρέα* στην τοποθεσία όπου βρίσκεται το αφιερωμένο σ' αυτόν μοναστήρι, στην οποία μάλιστα αναφέρεται ότι ο απόστολος έκαμε ένα θαύμα, βγάζοντας νερό από τον βράχο για να ξεδιψάσουν το πλήρωμα και οι επιβάτες του καραβιού στο οποίο κι ο ίδιος επέβαινε.

Χερσόνησος των Αγίων Η Καρπασία ονομάστηκε και Χερσόνησος Αγίων εξαιτίας του μεγάλου αριθμού Κυπρίων και ξένων αγίων που τιμώνται ποικιλότροπα στην περιοχή. Τοπικοί άγιοι θεωρούνται, εκτός από τους ήδη αναφερθέντες αγίους Φίλωνα, Ερμόλαον, Σωζόμενον, Συνέσιον, Σωσικράτην, Σίνωνα, Θεόπροβον, Θέρισον κι Επιφάνιον, και η αγία Φωτεινή * καθώς κι ένας Αλαμάνος, ο άγιος Αυξέντιος*, που ασκήτευσε σε τοποθεσία μεταξύ των χωριών Επτακώμη και Κώμη Κεπήρ. Στην Καρπασία, και ιδιαίτερα στη Λυθράγκωμη (Ερυθρά Κώμη) αναφέρεται κι επίσκεψη και θαύμα του αγίου Σπυρίδωνος. Φυσικά, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τον απόστολο Ανδρέα που επίσης τιμάται ιδιαίτερα στην Καρπασία.

Αρκετά καρπασίτικα χωριά φέρουν, επίσης, ονόματα αγίων: Άγιος Ανδρόνικος, Άγιος Συμεών, Άγιος Θεόδωρος, Άγιος Ηλίας, Άγιος Ευστάθιος, ένα δεύτερο χωριό με την ονομασία Άγιος Ανδρόνικος (γνωστό και σαν Τοπτσιού Κιογιού), και χωριό με το όνομα της Αγίας Τριάδας. Αυτά, μαζί με τον μεγάλο αριθμό τοπικών αγίων και τον επίσης μεγάλο αριθμό βασιλικών, εκκλησιών και μοναστηριών, φανερώνουν την ακμή της χριστιανικής πίστης στην Καρπασία κατά τα Βυζαντινά χρόνια, οπότε η περιοχή της Καρπασίας διατηρούσε πνευματικές και άλλες σχέσεις με την απέναντί της Μικρά Ασία. Η διατηρημένη μέχρι σήμερα παράδοση για αφιερώματα στον απόστολο Ανδρέα που ρίχνονταν στη θάλασσα από τη Μικρά Ασία ή τη Συρία κι έφθαναν με τα κύματα στα ακρογιάλια όπου βρίσκεται το μοναστήρι (κι όπου βρισκόταν ναός ήδη από την περίοδο της Φραγκοκρατίας), εκφράζει ίσως τις θρησκευτικές σχέσεις της χερσονήσου με εκκλησιαστικούς από τις απέναντί της ηπειρωτικές ακτές κατά τη Βυζαντινή εποχή.