Καρπασία
Αρχαιότητες
Η Καρπασία είναι κατάσπαρτη από αρχαιότητες, διαφόρων χρονικών περιόδων, που αποδεικνύουν τη συνεχή κατοίκησή της από τη Νεολιθική εποχή. Οι κυριότεροι αρχαιολογικοί χώροι, κατά χρονολογική σειρά, που είχαν μέχρι το 1974 διερευνηθεί, είναι:
α) Ένας νεολιθικός οικισμός στην τοποθεσία Κάστρος στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα.
β) Ένα φρούριο της Μέσης εποχής του Χαλκού στην τοποθεσία Νιτοβίκλα.
γ) Ένα νεκροταφείο των Πρωτογεωμετρικών χρόνων στην τοποθεσία Αλαάς κοντά στο χωριό Γαστριά.
δ) Ένα νεκροταφείο των Γεωμετρικών - Αρχαϊκών χρόνων στο Ριζοκάρπασο.
ε) Παρόμοιο νεκροταφείο στον Άγιο Θεόδωρο.
στ) Παρόμοιο νεκροταφείο στην Κώμα του Γιαλού.
ζ) Ένα νεκροταφείο των Κλασσικών χρόνων στη Βοκολίδα.
η) Κατάλοιπα των Ρωμαϊκών χρόνων στον Άγιο Θεόδωρο,
θ) Κατάλοιπα των Ρωμαϊκών χρόνων στην Κώμη Κεπήρ.
Εξάλλου σε γραπτές πηγές αναφέρονται τρεις αρχαίες πόλεις στις βόρειες ακτές της Καρπασίας, που ήσαν:
α) Η Αχαιών Ακτή.
β) Η Καρπασία.
γ) Η Ουρανία.
Αχαιών Ακτή: Η Αχαιών Ακτή, σύμφωνα προς τα υπάρχοντα στοιχεία, βρισκόταν στην περιοχή του ακρωτηρίου της Πλακωτής, βόρεια της Γιαλούσας. Η Καρπασία βρισκόταν στην ακτή βόρεια του Ριζοκαρπάσου. Η Ουρανία βρισκόταν στην ακτή μεταξύ Ριζοκαρπάσου και ακρωτηρίου Αποστόλου Ανδρέα. Μια άλλη πόλη, με την ονομασία Άκρα ή Ακράγαντες, που αναφέρεται από τον Στέφανο Βυζάντιο, πιθανό να βρισκόταν επίσης στην Καρπασία. Ο Αθ. Σακελλάριος (Τά Κυπριακά, Α', σσ. 166 -167) υποθέτει ότι βρισκόταν ίσως στην περιοχή της Λυθράγκωμης, όπου υπάρχουν αρχαία ερείπια σε τοποθεσία που λέγεται Άκρη ή Ακράδες και που απαντάται και στο μεσαιωνικό Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά ως Ακροτίκη. Εξάλλου η σημερινή Λυθράγκωμη είναι, κατά πάσαν πιθανότητα, η διάδοχος της αρχαίας Ερυθράς Κώμης.
Η Αχαιών Ακτή είχε πάρει την ονομασία αυτή γιατί, σύμφωνα προς την αρχαία παράδοση, εκεί είχε φθάσει και αποβιβαστεί αρχικά ο Τεύκρος*, ήρωας του Τρωικού πολεμου, που κατοίκησε στην Κύπρο μετά τα Τρωικά και ίδρυσε την πόλη της Σαλαμίνος. Πράγματι, η επιστήμη δέχεται σήμερα ότι ο ελληνικός εποικισμός της Σαλαμίνος και γενικότερα της Μεσαορίας κατά τον 12ο π.Χ. αιώνα και λίγο αργότερα, έγινε από τη βορειοανατολική ακτή της Κύπρου, δηλαδή από τη χερσόνησο της Καρπασίας. Και τούτο επειδή οι ακτές της Καρπασίας είναι οι περισσότερο εύτρωτες των βορείων ακτών της Κύπρου, κι εκτείνονται σχεδόν παράλληλα (και σε μικρή σχετικά απόσταση) προς τις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας. Την ίδια οδό ακολούθησε αρκετούς αιώνες αργότερα, το 306 π.Χ., ο Δημήτριος ο Πολιορκητής* που, αφού απελευθέρωσε την Αθήνα από τον Δημήτριο Φαληρέα (307 π.Χ.), επενέβη στην Κύπρο κατά του Πτολεμαίου, φθάνοντας από την Κιλικία στις ακτές της Καρπασίας, καταλαμβάνοντας τις πόλεις Καρπασίαν και Ουρανίαν και, στη συνέχεια, βαδίζοντας προς τη Σαλαμίνα.
Κατά την Αρχαιότητα, και συγκεκριμένα μετά τον εποικισμό της Κύπρου από τους Αχαιούς και μέχρι την Ελληνιστική εποχή οπότε καταργήθηκαν από τον Πτολεμαίο τον Λάγου τα κυπριακά βασίλεια (το 312 π.Χ.), δεν αναφέρεται στις πηγές καμιά πόλη - βασίλειο στην Καρπασία. Τα γνωστά βασίλεια της αρχαίας Κύπρου βρίσκονταν όλα στην υπόλοιπη Κύπρο (Πάφος, Σαλαμίς, Κούριον, Κίτιον, Αμαθούς, Μάριον, Σόλοι, Ταμασσός, Ιδάλιον, Λήδρα, Λάπηθος, Χύτροι).
Το γεγονός της μη ίδρυσης πόλης - βασιλείου από τους Αχαιούς ή και άλλους στην Καρπασία, εξηγείται επειδή: α) Η Καρπασία είναι χερσόνησος με στενή λωρίδα γης, χωρίς ενδοχώρα. β) Ως εκ τούτου, κι εξαιτίας και της μορφολογίας του εδάφους της, δεν παρείχε επαρκή προστασία. γ) Τα εμπορεύσιμα είδη (χαλκός κ.α.), η απαραίτητη δασική ξυλεία και οι μεγάλες αρδευόμενες εκτάσεις για καλλιέργειες, δηλαδή οι βασικοί παράγοντες της οικονομίας των αρχαίων κυπριακών βασιλείων, απουσίαζαν από την Καρπασία.
Βλέπουμε λοιπόν πως η Καρπασία, αν και κατοικημένη από τα αρχαιότατα χρόνια, δεν είχε ιδιαίτερα αναπτυχθεί παρά μόνο πολύ αργότερα (Ελληνιστικοί, Ρωμαϊκοί και Βυζαντινοί χρόνοι), όταν τα δεδομένα είχαν διαφοροποιηθεί κι όταν οι συνθήκες (πολιτικές, στρατιωτικές, οικονομικές) είχαν αλλάξει εντελώς. Όταν δηλαδή το νησί έπαψε ν' αποτελείται από διάφορα αυτόνομα (αν και συνήθως κάτω από ξένη κυριαρχία) βασίλεια κι ολόκληρο απετέλεσε επαρχία του κράτους των Πτολεμαίων της Αιγύπτου αρχικά, της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ύστερα και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας κατόπιν.
Ωστόσο από τα Προϊστορικά χρόνια οι κάτοικοι της Καρπασίας παρήγαν τα δικά τους προϊόντα και εμπορεύονταν με την υπόλοιπη Κύπρο (όπως αποδεικνύεται κυρίως από αγγεία που έχουν βρεθεί).
Σχέσεις με τη Μικρά Ασία: Ταυτόχρονα η Καρπασία είχε από νωρίς σχέσεις (και δέχθηκε επιδράσεις) με τις απέναντι απ' αυτήν περιοχές της Μικράς Ασίας (στα βόρεια) και της Συρίας - Παλαιστίνης (στ' ανατολικά). Τούτο αποδεικνύεται από ακίνητα και κινητά αρχαιολογικά ευρήματα. Το σπουδαίο φρούριο της Νιτοβίκλας για παράδειγμα (της περιόδου της Μέσης Χαλκοκρατίας) που αποτελείται από τετράπλευρο κτίριο με ισχυρό περιτείχισμα και με πύργους στις πλευρές της εισόδου, αποτελεί ως ένα βαθμό απομίμηση παρομοίων κατασκευών στη Μικρά Ασία ή τη Συρία και Παλαιστίνη. Επίσης, η ταφική αρχιτεκτονική στην τοποθεσία Παλαιοσκούτελλα της Καρπασίας φαίνεται να ήταν επηρεασμένη από παρόμοια ταφική αρχιτεκτονική της Συρίας -Παλαιστίνης. Επιδράσεις από τη Συρία - Παλαιστίνη παρατηρούνται και στην κεραμική της Καρπασίας. Στον τομέα της κεραμικής, αλλά και της ταφικής αρχιτεκτονικής, εμφανείς είναι και οι επιδράσεις από την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου, όπως φαίνονται στα ευρήματα από τον αρχαιολογικό χώρο Αλαάς (της περιόδου της Ύστερης Χαλκοκρατίας). Πρέπει, λοιπόν, να θεωρήσουμε ότι οι κάτοικοι της Καρπασίας είχαν αναπτύξει επαφές (εμπορικές και άλλες) ήδη από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., τόσο με το Αιγαίο και την Κρήτη όσο και με περιοχές της Μικράς Ασίας, της Συρίας και της Παλαιστίνης. Έτσι, οι Αχαιοί άποικοι που έφθασαν σε περιοχές της ανατολικής Κύπρου μέσω της Καρπασίας, στην ουσία δεν ακολούθησαν άγνωστη πορεία αλλά σχετικά γνωστό δρομολόγιο. Πρέπει επίσης να θεωρήσουμε ότι την περιοχή γνώριζαν — και πιθανότατα έπληξαν — οι Λούκκι*, επιδρομείς που προέρχονταν από τη Μικρά Ασία και χτυπούσαν στο νησί όπου προκάλεσαν αναστάτωση και καταστροφές κατά τον 14ο π.Χ. αιώνα. Ισχυρά φρούρια σε παραλιακές τοποθεσίες της Κύπρου (όπως αυτό της Νιτοβίκλας στην Καρπασία) φαίνεται να κτίστηκαν για αντιμετώπιση ξένων επιδρομέων όπως οι Υκσώς*. Αντίθετα, οι Αχαιοί άποικοι, των οποίων ομάδες έφθασαν αρχικά στην Καρπασία για να εγκατασταθούν αργότερα σε περιοχές νοτιότερά της, δεν φαίνεται να εισήλθαν στο νησί βίαια αλλά, αντίθετα, εγκαταστάθηκαν ειρηνικά για να υπερισχύσουν σύντομα του ιθαγενούς στοιχείου.
Κατά την Αρχαιότητα στην Καρπασία λατρευόταν η Ακραία Αφροδίτη, όπως μαρτυρεί ο Στράβων (14.862. 6. 3): ...ἐκ δέ τῆς Καρπασίας ὑπέρβασίς ἐστιν ἰσθμοῦ τριάκοντα σταδίων πρός τάς νήσους τάς Καρπασίας καί τό νότιον πέλαγος˙ εἶτ' ἄκρα καί ὄρος˙ ἡ δ' ἀκρώρεια καλεῖται Ὄλυμπος, ἔχουσα Ἀφροδίτης Ἀκραίας ναόν, ἄδυτον γυναιξί καί ἀόρατον...
Δηλαδή: από την [πόλη] Καρπασία είναι μια στενή λωρίδα γης 30 σταδίων [=5.520 μέτρων] προς τα Καρπασίτικα νησιά και το νότιο πέλαγος˙ έπειτα είναι ένα ακρωτήρι κι ένα βουνό˙ στην κορφή του, που λέγεται Όλυμπος, υπάρχει ναός της Ακραίας Αφροδίτης όπου απαγορεύεται η είσοδος στις γυναίκες, οι οποίες ούτε να τον δουν δεν μπορούν...
Για ἱερόν Ἀφροδίτης στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, γίνεται λόγος και στον Σταδιασμόν, σύγγραμμα ανώνυμου γεωγράφου.
Λατρεία της Ακραίας Αφροδίτης: Η λατρεία της Ακραίας Αφροδίτης στην Καρπασία αποδεικνύεται και από επιγραφή που βρέθηκε στο Ριζοκάρπασον και χρονολογείται στα τέλη του 2ου ή στις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα. Σύμφωνα προς το κείμενο της επιγραφής, κάποιος Εμμίδωρος* παραχωρούσε ένα κτήμα του στον ναό της Ακραίας Αφροδίτης που βρισκόταν στο βουνό Όλυμπος, υπό όρους.
Στην τοποθεσία Αφέντρικα πάλι (περιοχή της αρχαίας πόλης Ουρανίας) βρέθηκε επιγραφή αφιερωματική κάποιου Τίμωνος γιου κάποιου Χαρίωνος, στις θεότητες Σάραπιν και Ίσιδα, που φαίνεται ότι ελατρεύοντο στην περιοχή. Η λατρεία των μη ελληνικών αυτών θεοτήτων δεν αποτελεί ενίσχυση της αναφοράς του ψευδο-Σκύλακος ότι οι πόλεις Καρπασία, Κερύνεια και Λάπηθος ήσαν φοινικικές (γράφει ο ψευδο-Σκύλαξ: ...Κατά δέ Κιλικίαν ἐστί νῆσος Κύπρος καί πόλεις ἐν αὐτῇ αἵδε˙ Σαλαμίς Ἑλληνίς...Καρπάσεια, Κερύνεια, Λήπηθις Φοινίκων, Σόλοι... Μάριον Ἑλληνίς... κλπ.). Στην Καρπασία όσες επιγραφές έχουν μέχρι τώρα βρεθεί είναι ελληνικές, με ελληνικά ονόματα. Ο αφιερωτής, εξάλλου, προς τον Σάραπιν και την Ίσιδα είναι επίσης Έλληνας, όπως φαίνεται από το όνομά του (Τίμων Χαρίωνος), χωρίς τούτο να σημαίνει πως στην Καρπασία, όπως και στις άλλες ελληνικές πόλεις της αρχαίας Κύπρου, δεν κατοικούσαν και άνθρωποι άλλων εθνικοτήτων.
Στην παραθαλάσσια περιοχή του ναού του Αγίου Φίλωνος απλωνόταν η αρχαία πόλη Καρπασία* που διέθετε και δικό της λιμάνι. Πιστεύεται μάλιστα ότι η παλαιοχριστιανική βασιλική επί των ερειπίων της οποίας κτίστηκε ο μεταγενέστερος ναός του Αγίου Φίλωνος ίσως να ήταν ο καθεδρικός ναός της πόλης. Στα νοτιοδυτικά του Αγίου Φίλωνος εκτείνεται μεγάλος αρχαιολογικός χώρος στην τοποθεσία «Τσαμπρες»* με πολλούς αρχαίους λαξευτούς τάφους. Προφανώς ήταν το αρχαίο νεκροταφείο της πόλης Καρπασίας.
Κατά τα Ελληνιστικά κυρίως χρόνια, παρατηρείται στενότατη σχέση πολιτών από την ακμαία πλέον Καρπασία με περιοχές του ελλαδικού χώρου. Πολίτες της Καρπασίας αναπτύσσουν ποικίλες επαφές, ευεργετούν (προσφέροντας υπηρεσίες) ελληνικούς δήμους και τιμώνται με ειδικά ψηφίσματα απ' αυτούς, παίρνουν μέρος και διακρίνονται σε μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις στην Ελλάδα, κάνουν αφιερώματα σε ελληνικά ιερά κλπ.
Επιφανείς αρχαίαι Καρπασίτες: Μεταξύ των επιφανών αρχαίων Καρπασιωτών γνωρίζουμε, από επιγραφές που έχουν βρεθεί, τον Στησαγόρα* Τιμοκράτους Καρπασεώτη (2ος π.Χ. αιώνας) που τιμήθηκε με ψήφισμα των κατοίκων της Δήλου, επειδή πρόσφερε υπηρεσίες στο νησί τους, τον Ακεστία* Νουμηνίου Καρπασεώτη (2ος π.Χ. αιώνας) που επίσης τιμήθηκε με ψήφισμα από τους κατοίκους της Μινώας (πόλης του νησιού Αμοργός) για υπηρεσίες που τους πρόσφερε, καθώς και τους Μεννέα* Κλέωνος και Αρίστωνα Καλλικράτους που κι οι δυο αναφέρονται ως Καρπασιῶται σε επιγραφή της Δήλου όπου αναγράφεται ότι είχαν αφιερώσει ένα κύπελλο στο ναό του Σαράπιος στη Δήλο το 157/6 π.Χ. Γνωστός είναι επίσης ο αθλητής Αρίστων* Νίκωνος Καρπασεώτης (2ος π.Χ. αιώνας) που είχε νικήσει σε ιππικούς αγώνες στην Αθήνα. Στους ίδιους αγώνες είχε νικήσει κι άλλος αθλητής από την Καρπασία, που το όνομά του, στην επιγραφή που βρέθηκε, σώθηκε φθαρμένο: ...ίστου Καρπασεώτης ἀπό Κύπρου. Άλλος Κύπριος αθλητής που αναφέρεται σε επιγραφή της Δήλου (όπου είχε διακριθεί) ήταν ο έφηβος Νέων* Καρπασεώτης. Γνωστός είναι επίσης ο Φανοκλής* Νικολάου (αρχές 1ου μ.Χ. αιώνα) που τιμήθηκε από τους συμπολίτες του Καρπασιώτες και που μεταξύ άλλων, διετέλεσε γυμνασίαρχος στην πόλη του Καρπασίαν.
Τέλος, από επιγραφή που βρέθηκε στο χωριό Άγιος Θεόδωρος της Καρπασίας, γνωρίζουμε ότι σε μια τουλάχιστον ετήσια γιορτή που γινόταν εκεί (άγνωστο ποια) ετελούντο βουθυσίαι, δηλαδή θυσίες βοδιών.