Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο συνοικισμός Τέντα βρίσκεται σε επιβλητική θέση πάνω σε μικρό φυσικό λόφο, που απέχει 2,5 περίπου χμ. από τα νοτιοανατολικά σύνορα της Καλαβασού και 150 μέτρα από τη δυτική όχθη του ποταμού Βασιλικού. Οι ανασκαφικές εργασίες της αμερικανικής αποστολής του Πανεπιστημίου Brandeis, που κάλυψαν ολόκληρη την κορφή και τη νότια πλαγιά του λόφου, έφεραν στο φως τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αρκετών κατοικιών με κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα την απλή κυκλική ή διπλή κυκλική δόμηση, που παρουσιάζεται και στον σύγχρονο της Τέντας προκεραμεικό νεολιθικό συνοικισμό της Χοιροκοιτίας. Όπως και στη Χοιροκοιτία έτσι και στην Τέντα οι κατοικίες με την απλή κυκλική δόμηση είναι ολότελα λιθόκτιστες ή κτισμένες με αργούς λίθους στο κάτω τμήμα των τοίχων και με πλιθάρια στο υπόλοιπό τους τμήμα. Στις κατοικίες όμως με τη διπλή κυκλική δόμηση, σ' αντίθεση μ' εκείνες της Χοιροκοιτίας, οι εξωτερικοί τοίχοι είναι πλινθόκτιστοι και οι εσωτερικοί λιθόκτιστοι. Οι εσωτερικοί τοίχοι των κατοικιών είναι ανεξαίρετα επενδυμένοι με πηλό. Πάνω στη λεία επιφάνεια της εσωτερικής όψης ενός τοίχου βρέθηκαν ίχνη κόκκινου χρώματος, που στο σύνολό τους σχηματίζουν μια ανθρώπινη μορφή με ανυψωμένα χέρια. Το ίδιο χρώμα διακρίνεται και σε διάφορα άλλα σημεία του τοίχου και δεν αποκλείεται η μορφή αυτή να αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης τοιχογραφικής σύνθεσης. Η ανακάλυψη αυτή, που χρονολογείται στις αρχές της έβδομης χιλιετίας, είναι το αρχαιότερο δείγμα τοιχογραφίας στην ιστορία του κυπριακού πολιτισμού και μια επιπρόσθετη αδιάσειστη μαρτυρία για το ψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο των κατοίκων της προκεραμεικής νεολιθικής Κύπρου, που πολύ έντονα καθρεφτίζεται και στην τεχνική της διακόσμησης των λίθινων αγγείων και στην απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου στο πρώτο πήλινο ειδώλιο, που βρέθηκε στον αντίστοιχο προκεραμεικό νεολιθικό συνοικισμό της Χοιροκοιτίας.

Όλα τα δάπεδα των κατοικιών έχουν επίπεδη επιφάνεια και είναι κατασκευασμένα από κτυπητή γη. Σε αρκετά απ' αυτά διατηρούνται ακόμη ίχνη ερυθρωπού χρώματος και οι μικρές κυκλικές οπές, στις οποίες στηρίζονταν ξύλινοι πάσσαλοι, που υποβάσταζαν τις στέγες. Παρόλο που στη Χοιροκοιτία οι πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες απέδειξαν ότι οι στέγες των κατοικιών ήσαν επίπεδες και όχι θολωτές, όπως αρχικά πιστευόταν, στην Τέντα το σχήμα των στεγών παραμένει ανεξακρίβωτο. Σε μερικά από τα δάπεδα έχουν διασωθεί τα κατάλοιπα κυκλικών εστιών και λιθόκτιστων εξεδρών, που ήσαν ενσωματωμένες στους τοίχους και χρησίμευαν σαν κρεβάτια ή για την τοποθέτηση των οικιακών σκευών και αγροτικών εργαλείων. Μερικοί από τους τοίχους των κατοικιών διατηρούνται σε ύψος που φθάνει το 1,5 μέτρο, αλλά σ' αυτούς δεν υπάρχουν ενδείξεις για καπνοδόχους, όπως συμβαίνει στους τοίχους των κατοικιών της Χοιροκοιτίας. Ωστόσο, στους περισσότερους από τους τοίχους έχουν διασωθεί οι στενές θύρες των κατοικιών και στον ψηλότερο απ' αυτούς το κατώτερο μέρος ενός τετράγωνου ή ορθογώνιου παραθύρου. Η μέση διάμετρος των μεγάλων κατοικιών είναι 2,5 μέτρα και των μικρών κατοικιών, που πιθανό να χρησίμευαν σαν αποθηκευτικοί ή εργαστηριακοί χώροι, 1,5 μέτρο. Το μέσο πάχος των τοίχων των κατοικιών με την απλή κυκλική δόμηση φθάνει τα 0,90 εκ. και των κατοικιών με τη διπλή κυκλική δόμηση το 1,5 μ.

Τα κατάλοιπα ενός τμήματος λιθόκτιστου αμυντικού τοίχου στη νότια πλευρά του συνοικισμού φανερώνει ότι οι κατοικίες της Τέντας ήσαν οχυρωμένες και σε αυτές, σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ανασκαφέων, κατοικούσαν γύρω στα 250 άτομα. Τα κινητά ευρήματα των ανασκαφών, που περιλαμβάνουν λίθινα εργαλεία, οικιακά σκεύη και ειδώλια, οστέινα αντικείμενα και κοσμήματα από πολύτιμους λίθους, μαρτυρούν ότι οι κάτοικοι της μικρής κοινότητας της Τέντας ασχολούνταν περισσότερο με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και λιγότερο με τη βιοτεχνία, το κυνήγι και το ψάρεμα. Ανάμεσα στα διάφορα όσπρια, τα δημητριακά προϊόντα και τα δέντρα που καλλιεργούσαν στην κοιλάδα του ποταμού Βασιλικού περιλαμβάνονταν φασόλια, μπιζέλια, ρεβύθια, φακές, κριθάρι και ελιές και στα εξημερωμένα κατοικίδια ζώα τους, ο χοίρος, η αίγα και το πρόβατο. Στις βιοτεχνικές τους απασχολήσεις προπορευόταν η ύφανση ενδυμάτων και η κατασκευή λίθινων εργαλείων και οικιακών σκευών και ακολουθούσε η τεχνική των ειδωλίων και κοσμημάτων και η επεξεργασία του ξύλου και των δερμάτων. Παράλληλα με τις καθημερινές γεωργο - κτηνοτροφικές και βιοτεχνικές τους εργασίες οι κάτοικοι της Τέντας πολύ πιθανό να ασχολούνταν και με το εμπόριο. Τούτο εικάζεται από την παρουσία του οψιανού και αρκετών πολύτιμων λίθων ανάμεσα στα αποκαλυφθέντα μικροτεχνικά έργα και κοσμήματα, που είναι άγνωστοι στα γεωλογικά στρώματα της Κύπρου, αλλά αφθονούν στις περιοχές της νοτιοδυτικής και κεντρικής Μικράς Ασίας — Ανατολίας — και της βορειοδυτικής Συρίας.

Τα ταφικά έθιμα στο συνοικισμό της Τέντας παρουσιάζουν κάποια μικρή διαφορά σε σύγκριση με εκείνα του συνοικισμού της Χοιροκοιτίας. Από τις δώδεκα ταφές ενηλίκων και ανηλίκων που βρέθηκαν, έξι απ' αυτές παρουσιάστηκαν κάτω από τα δάπεδα των κατοικιών και οι υπόλοιπες έξι έξω από τις κατοικίες, ενώ στη Χοιροκοιτία όλες ανεξαίρετα οι ταφές αποκαλύφθηκαν κάτω από τα δάπεδα των κατοικιών και κάτω από τις εισόδους τους. Οι νεκροί όμως, όπως και στη Χοιροκοιτία, θάβονταν σε συνεσταλμένη στάση μέσα σε μικρούς ορθογώνιους λακκοειδείς τάφους και συνοδεύονταν από διάφορα λίθινα αγγεία, μαγειρικά σκεύη, εργαλεία, κοσμήματα και άλλα κτερίσματα.

Τα αποκαλυφθέντα στοιχεία της οικιακής και ταφικής αρχιτεκτονικής, τα ταφικά έθιμα και τα γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τεχνικής κατασκευής των λίθινων αγγείων, των οικιακών σκευών, των κοσμημάτων, των αγροτικών εργαλείων και άλλων αντικειμένων εκδηλώνουν το ψηλό κοινωνικο - οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο των ολιγάριθμων κατοίκων της κοινότητας της Τέντας, που μαζί με τη Χοιροκοιτία αποτελούν σήμερα τους σημαντικότερους προκεραμεικούς νεολιθικούς συνοικισμούς στην Κύπρο.