Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Αφού η θάλασσα αποτελούσε πάντοτε σημαντικότατο στοιχείο για τους κατοίκους της Κύπρου, ήταν φυσικό ν' αποτελεί αντικείμενο πολλών παραδόσεων και θρύλων. Ακόμη, με τη θάλασσα σχετίζονταν κατά την Αρχαιότητα, και σχετίζονται ακόμη, θρησκευτικές και άλλες τελετές.

 

Κατά την Αρχαιότητα, οι δραστήριοι Κύπριοι ναυτικοί είχαν τη δική τους προστάτιδα θεότητα που ήταν κατά κύριο λόγο η θεά του νησιού, η Κυπρία Αφροδίτη, παρά ο Ποσειδών που στην αρχαία ελληνική μυθολογία ήταν ο κυρίαρχος των θαλασσών.

 

Η Αφροδίτη, γεννημένη από τον αφρό της θάλασσας κατά την επικρατέστερη μυθολογική εκδοχή, είχε άμεση σχέση με το υγρό στοιχείο και λατρευόταν με πολλά λατρευτικά επίθετα που φανερώνουν τις θαλασσινές της ιδιότητες, όπως: Αφρογένεια, Ειναλία, Λιμενία, Ποντία, Πελαγία, Ευπλοία κλπ. Ιδιαίτερα, επίθετα όπως Ευπλοία φανερώνουν ιδιότητα της θεάς ως προστάτιδας του καλού θαλασσινού ταξιδιού, κατ' ακολουθία δε ως προστάτιδας των ναυτιλλομένων.

 

Βλέπε λήμμα: Αφροδίτη θεά

 

Γι’ αυτή, εξάλλου, την ιδιότητα της θεάς, υπάρχουν αρκετές φιλολογικές αναφορές στις αρχαίες γραπτές πηγές. Σ’ απόσπασμα, για παράδειγμα, ποιήματος της Σαπφούς, γίνεται επίκληση στην Αφροδίτη να χαρίσει καλό θαλασσινό ταξίδι:

 

...Λίσσομαί σε, Κύπρι, θεά...

δός εὐπλόησαι...

 

Σ' επίγραμμα πάλι, της Ανύτης, αναφέρεται η ιδιότητα της θεάς να χαρίζει καλοτάξιδα ταξίδια στους ναύτες:

 

...ὄφρα φίλον ναύτησι τελῇ πλόον...

 

Στο ίδιο επίγραμμα, αναφέρεται ότι το πέλαγος τρέμει όταν βλέπει το αλειμμένο με μύρα άγαλμα της θεάς:

 

...ἀμφί δέ πόντος δειμαίνει,

λιπαρόν δερκόμενος ξόανον...

 

Μικρά αγαλματάκια της θεάς Αφροδίτης φαίνεται ότι συνήθιζαν να έχουν στα καράβια τους οι ναυτικοί, τα οποία κι επικαλούνταν σε ώρες κινδύνου, όπως αργότερα και μέχρι σήμερα συνηθίζουν οι ναυτικοί να έχουν μαζί τους στα σκάφη εικόνες του Χριστιανού προστάτη των θαλασσινών, του αγίου Νικολάου. Μια τέτοια περίπτωση όπου το πλήρωμα ενός εμπορικού καραβιού σώθηκε από βέβαιο χαμό όταν επικαλέστηκε το αγαλματάκι της Αφροδίτης που βρισκόταν στο καράβι, αναφέρει ο Αθήναιος που αντλεί από τον Πολύχαρμο τον Ναυκρατίτη.

 

Βλέπε λήμμα: Ηρόστρατος Ναυκρατίτης

 

Άλλο σχετικό επεισόδιο αναφέρει ο Πλούταρχος στα Ἡθικά του και αφορά σωτήρια επέμβαση της Αφροδίτης σε μια περίπτωση όπου πολλοί ναυτικοί κινδύνευαν να πεθάνουν από δίψα γιατί τους είχε σωθεί το πόσιμο νερό στη μέση του πελάγους.

 

Βλέπε λήμμα: Δεξικρέων

 

Κοινό κι άξιο προσοχής χαρακτηριστικό των δυο επεισοδίων που σώζονται σε διηγήσεις αρχαίων συγγραφέων, είναι ότι και τα δυο επεισόδια αναφέρονται σε σωτηρία ναυτικών που είχαν ξεκινήσει τα ταξίδια τους από την Κύπρο. Στο πρώτο επεισόδιο, οι ναυτικοί σώθηκαν αφού προσευχήθηκαν σε αγαλματάκι της θεάς που αγοράστηκε λίγο πιο πριν στην Πάφο (απ' όπου και άρχισε το θαλασσινό τους ταξίδι). Στο δεύτερο επεισόδιο, η ίδια η Αφροδίτη είχε εμφανιστεί σε ιδιοκτήτη καραβιού που φόρτωνε εμπορεύματα στην Κύπρο, και τον διέταξε να γεμίσει το καράβι του μόνο με πόσιμο νερό, πριν αναχωρήσει.

 

Κατά την Αρχαιότητα θα πρέπει, ασφαλώς, να υπήρχαν και πολλές άλλες παρόμοιες παραδόσεις, πέρα από τις δυο που σώθηκαν.

 

Χριστιανισμός

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, προστάτης των ναυτικών έγινε ο άγιος Νικόλαος και με αυτή του την ιδιότητα ο άγιος τιμάται τόσο στην Κύπρο όσο και σ' ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Αρκετές παραδόσεις αναφέρονται, που μιλούν για σωτήριες υπέρ των ναυτικών, καθώς και άλλες, επεμβάσεις του αγίου Νικολάου. Εδώ αναφέρουμε μόνο την περίπτωση δυο Κυπρίων ψαράδων που επειδή για αρκετές κατά συνέχεια μέρες δεν είχαν ικανοποιητική σοδειά από ψάρια, θύμωσαν και πέταξαν στη θάλασσα ένα εικόνισμα του αγίου Νικολάου που είχαν στο καράβι τους. Όταν ξαναβγήκαν για ψάρεμα αργότερα, σε άλλη θαλάσσια περιοχή, τα δίκτυά τους γέμισαν με ψάρια και μαζί μ' αυτά, πιασμένο επίσης στα δίκτυα, ήταν και το εικόνισμα του αγίου που είχαν πιο πριν πετάξει. Το εικόνισμα τοποθετήθηκε ξανά σε τιμητική θέση στο καράβι των ψαράδων.

 

Διάφορα θαύματα κι άλλων αγίων αναφέρονται κι εμπλουτίζουν την κυπριακή εκκλησιαστική παράδοση, όπως για εικόνες που είχαν έλθει στην Κύπρο πλέοντας στη θάλασσα, για οστά αγίων που έφθασαν στο νησί με τον ίδιο τρόπο, για τάματα προς τον απόστολο Ανδρέα που ρίχνονταν στη θάλασσα κι έφθαναν με τα κύματα στην ακτή του ακρωτηρίου του Αποστόλου Ανδρέα όπου και το ομώνυμο μοναστήρι, κλπ. Ακόμη, τοπική παράδοση την οποία διηγούνται οι ναυτικοί στην Κύπρο, δίνει μια πρωτότυπη ερμηνεία γιατί οι εκκλησίες οι αφιερωμένες στον προφήτη Ηλία βρίσκονται συνήθως κτισμένες στις κορφές βουνών ή λόφων:

 

Ο προφήτης Ηλίας ήταν, λέει, αρχικά ναυτικός. Όταν για πολλοστή φορά ναυάγησε, τόσο πολύ απηύδησε από τη σκληρή συμπεριφορά της θάλασσας ώστε αποφάσισε όχι μόνο να την εγκαταλείψει οριστικά, αλλά να μην ακούσει ξανά ούτε καν να γίνεται λόγος γι' αυτήν. Πήρε λοιπόν ένα κουπί που του είχε απομείνει, κι άρχισε να προχωρεί προς τα ενδότερα. Ενώ προχωρούσε, απομακρυνόμενος από την ακτή, έδειχνε στούς ανθρώπους που συναντούσε το κουπί του και τους ρωτούσε τι πράγμα ήταν. Όταν του απαντούσαν ότι ήταν ένα κουπί, συνέχιζε να προχωρεί γιατί η απάντηση σήμαινε πως οι άνθρωποι κάτι ξέρανε για τη θάλασσα. Τελικά, στην κορφή ενός βουνού, βρήκε ανθρώπους που, όταν είδαν το κουπί, δεν γνώριζαν τι πράγμα ήταν. Ο προφήτης ικανοποιήθηκε γι' αυτό, και αποφάσισε να παραμείνει εκεί, στην κορφή του βουνού, όπου ποτέ δεν γινόταν λόγος για τη θάλασσα.

 

Η ενδιαφέρουσα αυτή διήγηση ερμηνεύει, μεταξύ άλλων, μια αλήθεια: τη σκληρή ζωή των θαλασσινών, που συνεχώς αντιπαλεύουν με το υγρό στοιχείο το οποίο δεν εμπιστεύονται καθόλου και πολύ συχνά τους καταβάλλει. Παρά τη σκληρή ζωή τους όμως, οι ναυτικοί σπανιότατα εγκαταλείπουν τη θάλασσα που πάντα ασκεί μια παράξενη γοητεία στους ανθρώπους.

 

Λαογραφία- Παράδοση

Επειδή βέβαια οι μετανάστες, που έφευγαν από την Κύπρο για ν' αναζητήσουν την τύχη τους σε άλλες χώρες, αναχωρούσαν με βαπόρια, στη συνείδηση του λαού η θάλασσα αποτελούσε και το στοιχείο της εγκατάλειψης, το σύμβολο του χωρισμού αγαπημένων προσώπων, της λύπης και της πικρίας, αλλά και της ελπίδας και της προσμονής αφού, εάν οι ξενιτεμένοι θα ξαναγύριζαν κάποτε, θα επέστρεφαν και πάλι από τη θάλασσα.

 

Έτσι η θάλασσα, με όλες αυτές τις ιδιότητες, κατέχει τη θέση της και στη λαογραφία, ενώ αρκετά λαϊκά τραγούδια, όπως και πολλές παροιμίες, σχετίζονται μ' αυτήν. Επίσης οι ψαράδες, που γνωρίζουν τις συνήθειες μερικών ψαριών, πολλές φορές προβλέπουν τον καιρό παρακολουθώντας τη συμπεριφορά τέτοιων ψαριών. Λένε, για παράδειγμα: αρκήσαν νά ρτουν οι μαρίδες τζ' έν να σύρει ο τζ'αιρός. Δηλαδή, αφού οι μαρίδες άργησαν να εμφανιστούν, τούτο σημαίνει πως ο υφιστάμενος καιρός θα παρατραβήξει, χωρίς αλλαγές.

 

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τη σύγχρονη εποχή οι λαϊκοί ποιητάρηδες που διερμηνεύουν τα γενικότερα συναισθήματα του λαού, πολύ συχνά συγκρίνουν ή και αντιπαραβάλλουν την απεραντοσύνη αλλά και τις πίκρες της θάλασσας με την απεραντοσύνη και τις πίκρες του έρωτα. Η σχέση αυτή δεν είναι καινούργια επινόηση · αντίθετα μάλιστα, απαντάται ήδη από τα αρχαία χρόνια. Ήδη κατά την Αρχαιότητα, η θεά Αφροδίτη που ήταν τόσο η προστάτιδα των ναυτιλλομένων όσο και η θεά του έρωτα, λατρευόταν και από ερωτευμένους που θεωρούσαν τους εαυτούς των ναυαγούς εξαιτίας κάποιου άτυχου έρωτα. Κάποιο αρχαίο επίγραμμα, ανώνυμου συγγραφέα, αποτελεί επίκληση κάποιου ερωτευμένου προς την Αφροδίτη και την καλεί, όπως σώζει στη θάλασσα τους ναυαγούς, να σώσει και τον ίδιο που ναυάγησε στη στεριά:

 

Εἰ τούς ἐν πελάγει σώζεις, Κύπρι,

κἀμέ τόν ἐν γᾷ ναυαγόν, φιλίη,

σῶσον ἀπολλύμενον.

 

Τελετές

 Διάφορες τελετές, σε άμεση σχέση με τη θάλασσα, υφίσταντο από την Αρχαιότητα. Μια τέτοια γνωστή τελετή που γινόταν στην αρχαία Κύπρο και ιδιαίτερα στην Πάφο, αναφέρεται στις αρχαίες φιλολογικές πηγές. Σύμφωνα με τις λίγες πληροφορίες που σώθηκαν, προς τιμήν της θεάς Αφροδίτης ασκείτο η ιερή πορνεία και στη συνέχεια οι μετέχοντες στην τελετή κατέβαιναν στη θάλασσα όπου λούζονταν για σκοπούς εξαγνισμού.

 

Γνωστές τελετές που σχετίζονται με τη θάλασσα και που τελούνται ακόμη στην Κύπρο κάθε χρόνο, μάλιστα δε με μαζική συμμετοχή του λαού, είναι ο αγιασμός των υδάτων, τα Θεοφάνεια ή, όπως λέγονται στην Κύπρο, τα Φώτα, και ο Κατακλυσμός. 

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια