Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η ελιά, πολυτιμότατο δέντρο που δίνει τον ομώνυμο καρπό καθώς και το ελαιόλαδο που είναι τόσο ευρείας καταναλώσεως από τα αρχαία χρόνια, δεν ήταν δυνατό παρά να κατέχει σημαντική θέση και στη λαογραφία. Από την αρχαιότητα η ελιά ήταν ιερό δέντρο και με τα κλαδιά άγριας ελιάς στεφανώνονταν στην αρχαία Ελλάδα οι νικητές των αγώνων. Συνδεδεμένη με την Εκκλησία ήταν και είναι η ελιά και καθόλα τα χριστιανικά χρόνια.

Αρχαιότατες παραδόσεις σχετίζονται με τα δέντρα αυτά. Έτσι, από την εποχή του Κατακλυσμού, ένα κλαδί ελιάς είχε φέρει το περιστέρι στον Νώε, σημείο ότι η στάθμη των νερών είχε υποχωρήσει, ουσιαστικά σημείο ζωής. Το Όρος των Ελαιών σχετίζεται με τον ίδιο τον Χριστό. Στην Κύπρο υπάρχει ποικιλία ελαιοδέντρων που ονομάζεται αποστολιτζ’ ή  γιατί η παράδοση θέλει την ποικιλία αυτή να έχει φυτρώσει από κουκούτσια ελιών τα οποία πέταξαν οι απόστολοι Παύλος και Βαρνάβας κατά την περιοδεία τους στην Κύπρο. Κατ’ ακολουθία, η ελιά αποτελούσε το βασικό είδος των λιτών γευμάτων των δυο αποστόλων στην Κύπρο, όπως και των λιτών γευμάτων των Κυπρίων για πάρα πολλά χρόνια. Πρβλ. και το γνωστό ποίημα:

Ψουμίν τζ’ ελιάν που το πρωίν

τζ’ αί κρόμμυον που πάνω,

γέρημη φτώσ’ εια έφασ’ μας... κλπ.

Στις εκκλησιαστικές τελετές, η ελιά χρησιμοποιήθηκε για θυμιάτισμα (φύλλα της ελιάς ετοποθετούντο πάνω σε αναμμένα κάρβουνα κι έδιναν καπνό). Επίσης φύλλα αγιασμένης ελιάς χρησιμοποιούν οι γυναίκες για να «καπνίζουν» στα σπίτια τους, ξορκίζοντας το κακό. Χρησιμοποιείται επίσης το λάδι κατά τη βάπτιση, αλλά και κατά την ταφή, όπως και για τα καντήλια των εκκλησιών, των ξωκκλησιών και των τάφων, καθώς και για τα καντήλια που ανάβουν οι γυναίκες στα σπίτια τους, μπροστά σε μικρά εικονίσματα αγίων. Πολλές λαϊκές διηγήσεις σε διάφορα μέρη της Κύπρου, ισχυρίζονται ότι η Παναγία, ο Χριστός ή διάφοροι άγιοι παρουσιάζονταν συχνά σε οράματα πιστών, για να παραπονεθούν ότι είχε σβήσει το καντήλι τους και να ζητήσουν γι’ αυτό ποσότητα λαδιού.

Φύλλα ελιάς χρησιμοποιούνται για να παιχτεί το παραδοσιακό παιγνίδι του άη Βασίλη βασιλιά (για το οποίο βλέπε λήμμα άης Βασίλης).

Στην Κύπρο, η Κυριακή των Βαΐων λέγεται Κυριακή της Ελιάς. Κατά τη γιορτή αυτή υπάρχει παγκύπριο έθιμο να μεταφέρονται στις εκκλησίες κλάδοι ελιάς. Σε μερικές περιπτώσεις (όπως στο χωριό Άγιος Μάμας Λεμεσού) κόβεται ολόκληρο δέντρο ελιάς που ανήκει στην εκκλησιαστική περιουσία, και μεταφέρεται στην εκκλησία. Απ’ αυτό παίρνουν οι Χριστιανοί φύλλα για το ολόχρονο θυμιάτισμά τους. Σε άλλες περιπτώσεις, τα κλαδιά της ελιάς μεταφέρονταν από τις γυναίκες στις εκκλησίες την Μεγάλη Πέμπτη και παρέμεναν εκεί για να αγιασθούν επί 40 μέρες μετά την Ανάσταση.

Το έθιμο να στολίζονται οι εκκλησίες με κλάδους βαΐων καθιερώθηκε τον 9ο μ.Χ. αιώνα. Στην Κύπρο, όταν ο ιερέας διαβάζει το ευαγγέλιο της ημέρας στο προαύλιο της εκκλησίας, στο σημείο που αναφέρεται ότι ἂλλοι δ’ ἒκοπτον κλάδους ἀπό τῶν δένδρων, οι πιστοί έκοβαν και πετούσαν μικρά κλαδιά ελιάς. Συνηθισμένο επίσης ήταν το έθιμο να κατασκευάζουν κατά την Κυριακή της Ελιάς μικρό σταυρό με δυο φύλλα ελιάς, τον οποίο στερέωναν οι πιστοί στο στήθος τους. Σε διάφορες περιοχές της Κύπρου στερεώνουν ένα κλαδί ελιάς στην είσοδο του σπιτιού ή στα παράθυρα.

Η μακροβιότητα του δέντρου της ελιάς (έχει ζωή πάνω από 700 χρόνια) και η ικανότητά της να φύεται και σε ακατάλληλα για καλλιέργεια εδάφη, αλλά και να βγάζει νέους βλαστούς μετά την καταστροφή του κορμού της (επειδή είναι δέντρο παραβλαστικό, με ρίζωμα που διατηρεί τη βλαστικότητά του για τεράστια χρονικά διαστήματα), ενίσχυσαν τη λαϊκή πεποίθηση ότι το δέντρο αυτό είναι ευλογημένο και ιερό.

Στην Κύπρο υπάρχουν ελιές με πολύ μεγάλη ηλικία, που πιστεύεται ότι είχαν φυτευτεί κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και λέγονται φραγκοελιές, ή της Βενετοκρατίας. Οι πολύ ηλικιωμένες ελιές έχουν χοντρό κορμό με εντυπωσιακές ρυτίδες (οι ελιές με τις ρυτίδες των γονιών μας... λέει ο Σεφέρης) και σχηματισμούς με μεγάλη κουφάλα. Γνωστή είναι η μεγάλη ελιά των Αγγλεισίδων, με περιφέρεια κορμού στη βάση του 16,20 μέτρα και με κουφάλα στην οποία μπορούν να εισέλθουν μέχρι και 4-5 άτομα. Άλλες ηλικιωμένες όσο και εντυπωσιακές ελιές υπάρχουν σε διάφορες περιοχές, όπως στις περιοχές Κοφίνου, Αλάμπρας, Αναλιόντα, Μαθιάτη, Δαλιού, Νήσου κ.α.

Διάφορα χωριά, περιοχές και τοπωνύμια της Κύπρου έχουν πάρει την ονομασία τους από το δέντρο της ελιάς. Έχουμε έτσι δυο χωριά με την ονομασία Ελιά, ένα ακρωτήρι Ελαίας, τον ποταμό της Ελιάς, άλλο χωριό με την ονομασία Τρεις Ελιές, τα χωριά Αναλιόντας και Καταλιόντας που πιθανότατα υποδήλωναν πάνω ελαιώνα και κάτω ελαιώνα, τοποθεσίες με την ονομασία Ελιόβουνον και Ελαιόβουνον κλπ.

Το ξύλο της ελιάς είναι κατάλληλο για διάφορες χρήσεις, χρησιμοποιήθηκε δε στην Κύπρο και για τη λαϊκή ξυλογλυπτική.

Κλαδί ελιάς θεωρείται, τέλος, από τα αρχαία χρόνια ως έμβλημα ειρήνης.   Ένα περιστέρι που φέρει στο ράμφος του κλαδί ελιάς, αποτελεί το έμβλημα της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Α. ΠΑΥΛΙΔΗΣ