Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Οι εκκλησίες της Κύπρου, είτε υπήρξαν ενοριακοί ναοί οικισμών είτε καθολικά μοναστηριών, ανήκουν σε διάφορους αρχιτεκτονικούς τύπους. Λίγοι είναι οι πολύτρουλλοι ναοί, εκείνοι δηλαδή με τρεις ή και πέντε τρούλους. Τουλάχιστον λίγοι είναι εκείνοι που σώζονται. Ο τύπος του πολύτρουλλου ναού εμφανίστηκε στην Κύπρο από τον 9ο αιώνα. Μόνο τέσσερα παραδείγματα τέτοιων ναών υπάρχουν σήμερα. Πρόκειται για   δύο τρίτρουλες εκκλησίες, εκείνη του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα (όπου όμως οι τρεις τρούλοι δεν σώζονται), και το ναό του μοναστηριού του Αποστόλου Βαρνάβα (όπου σώζονται οι δύο μόνο τρούλοι). Επίσης, για δύο πεντάτρουλες εκκλησίες, εκείνη της Αγίας Παρασκευής στη Γεροσκήπου και εκείνη των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στην Περιστερώνα της Μόρφου,

Κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο (10ος – 12ος αι.) εμφανίστηκαν διάφοροι αρχιτεκτονικοί τύποι ναών που συνέχισαν να οικοδομούνται και αργότερα. Κάποιοι υπήρξαν σπάνιοι, κάποιοι πολύ διαδεδομένοι. Ο τύπος του τρίκογχου ναού για παράδειγμα, μας κατέλειπε μόνο λίγα ερείπια (μοναστήρι Γεωργιανών στη Γιαλιά Πάφου). Ο τύπος του οκταγωνικού ναού (δηλαδή με τρούλο που έχει 8 βάσεις στήριξης) έχει σωθεί σε ένα μόνο παράδειγμα (ναός του Αντιφωνητή στον Πενταδάκτυλο). Άλλος αρχιτεκτονικός τύπος ναού που δεν υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένος, είναι εκείνος του ελεύθερου σταυρού, όπως πολύ καθαρά φαίνεται στην εκκλησία της Παναγίας Κυράς στα Λειβάδια.

Περισσότερο διαδεδομένος υπήρξε ο τύπος του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο, από τον οποίο και έχουμε περισσότερα παραδείγματα, όπως είναι οι ναοί του Αγίου Φίλωνος και του Αγίου Συνεσίου στο Ριζοκάρπασο, του Αγίου Νικολάου της Στέγης, του Αγίου Αντωνίου στα Κελλιά, της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι , του Αγίου Προκοπίου στη Σύγκραση κ.α.

Οι περισσότερο όμως διαδεδομένοι αρχιτεκτονικοί τύποι ναών είναι εκείνος του μονόκλιτου με τρούλο ή και σταυροειδούς με τρούλο (π.χ. ναοί Αγίων Αποστόλων στο Πέρα Χωριό, Αρχαγγέλου στα Κάτω Λεύκαρα, Αγίου Δημητριανού στο Δάλι, Αγίας Ζώνης στην εντός των τειχών πόλη της Αμμοχώστου, κ.α.) και επίσης εκείνος του καμαροσκέπαστου ναού (π.χ. ναοί Αγίας Μαύρης και Αγίας Μαρίνας στο Ριζοκάρπασον, Αγίου Φίλωνος στα Αγρίδια Ριζοκαρπάσου κ.α.). Ο καμαροσκέπαστος ναός απαντάται συνήθως χωρίς τρούλο αλλά κάποτε και με τρούλο, όπως λ.χ. ο ναός του Αγίου Φωτίου στην Καρπασία.

Σε κάποιες περιπτώσεις ανακαινίσεις, επιδιορθώσεις ή και προσθήκες, προκάλεσαν συνδυασμό στοιχείων διαφορετικών αρχιτεκτονικών τύπων ή και νόθευσαν τους αρχικούς.

Τα παραδείγματα που αναφέρονται εδώ αφορούν ναούς της Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Των ιδίων αρχιτεκτονικών τύπων ναοί κτίστηκαν πολλοί και στα χρόνια που ακολούθησαν.

Α.[ΠΑΥΛΙΔΗΣ

Σημ: Για περισσότερες λεπτομέρειες δες στο γενικό λήμμα αρχιτεκτονική, τα κεφάλαια για την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.