Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1192 – 1489) και ιδιαίτερα κατά το πρώτο μισό αυτής της περιόδου, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου υπέστη σκληρή πολεμική από τη Λατινική Εκκλησία που εγκαταστάθηκε στο νησί από την αρχή κιόλας της φράγκικης κατοχής. Η Κύπρος οργανώθηκε σε βασίλειο και ίσχυσε το φεουδαρχικό σύστημα της δυτικής Ευρώπης.

 

Βλέπε λήμμα: Η Λατινική εκκλησία στην Κύπρο

 

Κυριότερο χαρακτηριστικό της περιόδου της Φραγκοκρατίας, σε ό,τι αφορά στη ναϊκή αρχιτεκτονική, ήταν η οικοδόμηση λαμπρών καθεδρικών λατινικών ναών στις πόλεις, με όλα τα φανταχτερά αρχιτεκτονικά γνωρίσματα της γοτθικής αρχιτεκτονικής. Από τους λαμπρούς αυτούς καθεδρικούς ναούς σώζονται εκείνοι της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία και του Αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο. Από τον αντίστοιχο ναό που υπήρχε στην Πάφο σώζονται σήμερα ελάχιστα ίχνη, ενώ δεν σώζεται κανένα ίχνος από τον αντίστοιχο καθεδρικό ναό που θα πρέπει να υπήρχε στη Λεμεσό.

 

Βλέπε λήμματα: Σοφία αγία, Λευκωσία και Νικόλαος άγιος, Αμμόχωστος

 

Οικοδομήθηκαν βέβαια και πολλοί άλλοι λατινικοί ναοί, καθώς και ναοί λατινικών μοναστηριών, όπως εκείνοι του μοναστηριού των Αυγουστινιανών στη Λευκωσία (τέμενος Ομεριέ), του αββαείου στο Πέλλα Πάις, της Παναγίας Στάζουσας, του μοναστηριού των Καρμηλιτών στην Αμμόχωστο κ.α. Από τους λοιπούς λατινικούς ναούς υπάρχουν διάφορα δείγματα, όπως ο σχετικά μικρός αλλά πολύ ωραίος ναός της Αγίας Αικατερίνης στη Λευκωσία, ο επίσης πολύ ωραίος πλην ερειπωμένος ναός του Αγίου Γεωργίου των Λατίνων στην Αμμόχωστον, ο ναός των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στην ίδια πόλη και άλλοι ναοί στην Αμμόχωστον και αλλού.

 

Βλέπε λήμμα: Αικατερίνη αγία, Λευκωσία

 

Κατά το δεύτερο μισό της περιόδου της Φραγκοκρατίας, ιδίως μάλιστα όταν βασίλισσα της Κύπρου υπήρξε η Ελένη Παλαιολογίνα, ανεψιά του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, σύζυγος του Λουζινιανού βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β΄ (1432 – 1458) και σφοδρή πολέμιος των Λατίνων, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου βρέθηκε σε κάπως καλύτερη θέση. Κατόρθωσε να οικοδομήσει και αυτή νέους, αλλά όχι τόσους πολλούς, δικούς της ναούς, που σε κάποιες περιπτώσεις αντιπαραβάλλονταν σε μέγεθος και σε πολυτέλεια με τους λατινικούς. Σημαντικότερο παράδειγμα αποτελεί ο ερειπωμένος σήμερα ναός του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στην Αμμόχωστον.

 

Βλέπε λήμματα: Ελένη Παλαιολογίνα και Γεώργιος άγιος των Ελλήνων

 

Οι ορθόδοξοι ναοί που οικοδομήθηκαν αυτή την περίοδο ακολούθησαν και πάλι τα παλαιά βυζαντινά πρότυπα, αλλά εμπλουτίστηκαν, όπως ήταν και το αναμενόμενο, και με στοιχεία επηρεασμού της γοτθικής αρχιτεκτονικής. Δημιουργήθηκε έτσι ένας νέος αρχιτεκτονικός τύπος ναού, ο λεγόμενος φραγκοβυζαντινός.

 

Βλέπε λήμμα: Αρχιτεκτονική

 

Οι ξυλόστεγοι ναοί: Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και συγκεκριμένα από τον 13ο αιώνα και εξής, εμφανίστηκε στην Κύπρο και ειδικά στην ορεινή και ημιορεινή έκταση της οροσειράς του Τροόδους, και ο τύπος του ξυλόστεγου ναού. Πρόκειται για ένα εξαίρετο επίτευγμα του ντόπιου λαϊκού τεχνίτη, που προέκυψε μεταξύ άλλων και από την ανάγκη, λόγω οικονομικής δυσπραγίας, χρήσης αποκλειστικά τοπικών και απλών υλικών στην οικοδόμηση τέτοιων ναών. Κύρια χαρακτηριστικά των ναών αυτών είναι:

 

Α) Το μικρό μέγεθος. Η συντριπτική τους πλειοψηφία αποτελείται από μικρών διαστάσεων μονόκλιτους ναούς. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις τέτοιων τρίκλιτων ναών, ενώ δεν απαντώνται ναοί μεγαλυτέρων διαστάσεων (πεντάκλιτοι).

 

Β) Η χρήση, ως βασικού οικοδομικού υλικού, του τοπικού πετρώματος, που καθιστά τις εκκλησίες αυτές απόλυτα εναρμονισμένες με το περιβάλλον τους.

 

Γ) Η ύπαρξη μικρών μόνο ανοιγμάτων (θύρες και παράθυρα) που επιτρέπουν την είσοδο λιγοστού φωτός. Το μισοσκόταδο στο εσωτερικό τους, σε συνδυασμό με το τρεμάμενο φως των καντηλιών, δημιουργεί μία μυσταγωγική ατμόσφαιρα.

 

Δ) Η επικάλυψη των ναών με δίρρικτη ξύλινη στέγη, με στρώσεις από πήλινα πλακίδια αντί κεραμίδια. Η ξύλινη στέγη είναι πολύ επικλινής, ώστε να μη συγκρατεί τα χιόνια, και σε μερικές περιπτώσεις επεκτείνεται καλύπτοντας και το νάρθηκα, όπου υπάρχει, αλλά και εξωτερικούς διαδρόμους, όπου υπάρχουν, και φθάνοντας σχεδόν μέχρι το έδαφος.

 

Υπάρχουν ακόμη περιπτώσεις κατά τις οποίες προγενέστερες εκκλησίες, που φέρουν και τρούλο, απέκτησαν τώρα και δεύτερη πρόσθετη ξύλινη στέγη και μετετράπησαν σε ξυλόστεγους ναούς, προφανώς για μεγαλύτερη προστασία του εσωτερικού τους από τη βροχή, το χιόνι και την υγρασία. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν οι περιπτώσεις των εκκλησιών της Παναγίας του Άρακα, του Αγίου Νικολάου της Στέγης, της Παναγίας Ασίνου κ.α., όπου την ύπαρξη του τρούλου την διαπιστώνει κανείς μόνο εισερχόμενος στο ναό.

 

Βλέπε Αφιέρωμα: ΟΥΝΕΣΚΟ- Θρησκευτικά μνημεία

 

Η πλειονότητα των ξυλόστεγων ναών που κτίστηκαν μετά τον 13ο αιώνα, αλλά και οι προγενέστεροι που απέκτησαν αργότερα τη ξύλινη στέγη τους, κοσμείται με τοιχογραφίες διαφόρων περιόδων. Οι παλαιότερες τούτων ακολουθούν πιστά τα βυζαντινά πρότυπα. Οι νεότερες χαρακτηρίζονται και από επηρεασμό από τη θρησκευτική ζωγραφική της Ευρώπης και ιδίως της ιταλικής.

 

Η μοναδικότητα του πλήθους τέτοιων ναών της περιοχής του Τροόδους αντικατοπτρίζεται και στο γεγονός ότι 9 από αυτούς έχουν περιληφθεί στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, Κατάλογο που περιλαμβάνει αριστουργήματα της πανανθρώπινης δημιουργίας. Οι ναοί αυτοί είναι: Άγιος Νικόλαος της Στέγης, Παναγία Ασίνου, Παναγία Άρακα, Παναγία Μουτουλλά, Αρχάγγελος Μιχαήλ Πεδουλά, Άγιος Ιωάννης Λαμπαδιστής, Σταυρός Αγιασμάτι, Παναγία Ποδύθου, Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Παλαιχώρι. Ένας 10ος ναός που περιλαμβάνεται στον ίδιο Παγκόσμιο Κατάλογο, ο ναός του Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι, δεν είναι ξυλόστεγος του ιδίου τύπου, έχει δε δεχθεί στο παρελθόν αρκετές τροποποιήσεις.

 

Η περίληψη των συγκεκριμένων εκκλησιών στον Κατάλογο της UNESCO δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι και κάποιοι από τους άφθονους άλλους ναούς δεν είναι της ίδιας αξίας. Μπορούν να αναφερθούν και άλλοι ξυλόστεγοι ναοί μεγάλης αξίας, που διασώζουν και αυτοί σημαντικές τοιχογραφίες στο εσωτερικό τους, όπως για παράδειγμα οι ναοί του Αγίου Μάμα στο χωριό Λουβαράς και του Αγίου Σωζομένου και του Αρχαγγέλου στο χωριό Γαλάτα, εκείνος της Παναγίας Χρυσοκουρδαλιώτισσας στο χωριό Κούρδαλι, ο ναός της Παναγίας Ιαματικής στο χωριό Αρακαπάς και άλλοι ακόμη.

 

Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι αρκετοί από τους ξυλόστεγους ναούς του Τροόδους ήταν καθολικά μοναστηριών που διαλύθηκαν, όπως εκείνοι του Σταυρού Αγιασμάτι, της Ασίνου, της Παναγίας του Άρακα, της Αγίας Μαύρης στο Κοιλάνι κ.α. Ξυλόστεγοι είναι και ναοί μοναστηριών που αναβίωσαν και επαναλειτουργούν, όπως εκείνοι της Παναγίας Τρικουκκιάς, της Παναγίας Αμασγού, του Τιμίου Προδρόμου στον Μέσα ποταμό.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια