Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Θεομητορικός κύκλος αναφέρεται στη ζωή της Θεοτόκου. Οι πηγές του Θεομητορικού κύκλου είναι τα Ευαγγέλια, όπου ελάχιστες μόνο πληροφορίες υπάρχουν και κυρίως τα Απόκρυφα Ευαγγέλια και ιδιαίτερα το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. Στην αρχή οι σκηνές του Θεομητορικού κύκλου είναι περιορισμένες. 

Η πρώτη είναι ο Ευαγγελισμός που συνήθως εικονίζεται είτε στον ανατολικό τοίχο, δεξιά κι αριστερά από την αψίδα (Ασίνου, Παναγία του Μουτουλλά, Ποδίθου, Αγιος Βασίλειος Καμινάρια, Άγιος Ανδρόνικος Πόλη κ.ά.) είτε στο κάτω ανατολικό μέρος του κεντρικού τόξου που στηρίζει τον τρούλλο (Παναγία στο Τρίκωμο, παρεκκλήσι Αγίας Τριάδος μονής Χρυσοστόμου) ή πάνω από την αψίδα (Σταυρός Αγιασμάτι, Μεταμόρφωση Παλαιχωρίου, Αγία Χριστίνα Ασκά) ή και σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του ναού από τον 15ο και 16ο αιώνα (στον Άγιο Νικόλαο της Στέγης εικονίζεται στο τύμπανο της νότιας καμάρας του ναού, στο καθολικό της μονής του Λαμπαδιστή στην ανατολική καμάρα κ.ο.κ.). Στο δυτικό τοίχο του ναού εικονίζεται συνήθως η Κοίμηση της Θεοτόκου κατά τον 11ο και 12ο αιώνα (Άγιος Νικόλαος της Στέγης, Ασίνου). Ήδη όμως από την εποχή αυτή εικονίζεται και στη δυτική καμάρα (παρεκκλήσι Αγίας Τριάδος μονής Χρυσοστόμου, Άγιοι Απόστολοι Πέρα Χωριό). Αργότερα η Κοίμηση εικονίζεται σ' οποιοδήποτε τοίχο του ναού, συνήθως στο βόρειο, μετά τον Χριστολογικό κύκλο (Παναγία του Μουτουλλά, καθολικό μονής Λαμπαδιστή, Άγιος Σωζόμενος Γαλάτα κ.ά.). Από τον 12ο αιώνα εικονίζονται σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου σε ναούς αφιερωμένους σ’ Αυτήν. Έτσι στο ναό της Παναγίας της Ασίνου εικονίζονται η Γέννηση της Θεοτόκου και τα Εισόδια της Θεοτόκου. Στο ναό της Παναγίας στο Τρίκωμο έχουν σωθεί αρκετές σκηνές του Θεομητορικού κύκλου (Προσευχή Άννας, Προσευχή Ιωακείμ, Προσφορά των Δώρων, η Γέννηση της Θεοτόκου στα εσωρράχια του βόρειου και νότιου κεντρικού τόξου του ναού). Στο ναό της Παναγίας του Άρακος έχουν σωθεί η Κοίμηση της Θεοτόκου και τα Εισόδια της Θεοτόκου. Ο Θεομητορικός κύκλος πλουτίζεται αργότερα με πολυάριθμες σκηνές (δυτική καμάρα Σταυρού στο Πελέντρι, Παναγία Ποδίθου, νότια καμάρα καθολικού μονής Αγίου Νεοφύτου, Βασιλικό παρεκκλήσι Πυργά, Παναγία του Κάμπου Ακαπνού κ.ά.). Αργότερα ο Θεομητορικός κύκλος πλουτίζεται με την εικονογράφηση ύμνων αφιερωμένων στη Θεοτόκο όπως ο Ακάθιστος (καθολικό μονής Αγίου Νεοφύτου, παρεκκλήσι μονής Λαμπαδιστή, Σταυρός Παρεκκλησιά) και το Άνωθεν οι Προφήται (Σταυρός Αγιασμάτι, Ποδίθου, Παναγία Κούρδαλι). Τέλος σε πολλές εκκλησίες εικονίζεται η Ρίζα του Ιεσσαί από την οποία ανεβλάστησε η Θεοτόκος και ο Χριστός και γι’ αυτό μπορεί η σκηνή αυτή να θεωρηθεί και σαν Χριστολογική (Αντιφωνητής, παρεκκλήσι μονής Λαμπαδιστή, παρεκκλήσι Σταυρού στο Πελέντρι, Παναγία στο Κούρδαλι, Άγιος Σωζόμενος Γαλάτα, Παναγία του Μουτουλλά κ.ά.). Η Θεοτόκος όμως κυριαρχεί στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας των βυζαντινών εκκλησιών της Κύπρου. Εικονίζεται είτε ένθρονη με τον Χριστό στα γόνατά της (Παναγία Κανακαρία 6ος αιώνας, Παναγία του Άρακος 1192, Παναγία Ποδίθου 1502, καθολικό μονής Αγίου Νεοφύτου 16ος αιώνας κ.ά.) είτε όρθια με τα χέρια υψωμένα σε δέηση χωρίς τον Χριστό (Παναγία Κυρά κοντά στο Λειβάδι Καρπασίας 6ος αιώνας, Άγιος Νικόλαος της Στέγης 11ος αιώνας, Παναγία Περγαμηνιώτισσα Ακανθού, Ασίνου 14ος αιώνας, Άγιος Σωζόμενος και Αρχάγγελος Γαλάτας, Μεταμόρφωση Πόλη κ.ά.) είτε όρθια δεομένη με τον Χριστό σε μετάλλιο (Παναγία Τρίκωμο αρχές 12ου αιώνα, Αγία Μαύρη Ριζοκαρπάσου 12ος αιώνας, Αντιφωνητής γύρω στο 1200, Άγιοι Απόστολοι Πέρα Χωριό 12ος αιώνας, Άγιος Κήρυκος είτε του τύπου της Βλαχερνίτισσας, από την μέση και άνω με τα χέρια υψωμένα σε δέηση και τον Χριστό σε μετάλλιο (Παναγία του Μουτουλλά 1280, Άγιος Φώτιος Γιαλούσα, Άγιος Ανδρόνικος Φρέναρος κ.ά.) είτε σαν Παναγία του τύπου της Οδηγήτριας (Αγγελόκτιστη, 6ος αιώνας).

Πλήθος επίσης είναι οι φορητές εικόνες της Θεοτόκου και οι διάφοροι εικονογραφικοί τύποι της Θεοτόκου: Οι πιο γνωστοί είναι η Ελεούσα ή Γλυκοφιλούσα (Παναγία του 12ου αιώνα στο Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, εικόνα του 16ου αιώνα από την Αυγασίδα κ.ά.), η Οδηγήτρια (Παναγία Αρακιώτισσα 12ος αι., τώρα στο Μουσείο Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄), η Κυκκώτισσα, η Νικοποιός, ένθρονη με τον Χριστό στα γόνατα, μια παραλλαγή της οποίας είναι η Κυπρία, η Αγιοσωρείτισσα, η Πελαγονίτισσα παραλλαγή της Γλυκοφιλούσας κ.ά.

ΑΘ.ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ