Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Χριστολογικός  κύκλος είναι ευρύς. Αρχίζει με τον Ευαγγελισμό (που ανήκει στο Θεομητορικό κύκλο) και συνεχίζει στην αρχή, με την Γέννηση του Χριστού, την Υπαπαντή, τη Βάπτιση, τη Μεταμόρφωση, την Έγερση του Λαζάρου, τη Βαϊοφόρο, το Μυστικό Δείπνο, το Νιπτήρα, τη Σταύρωση, την εις Άδου Καθόδον (Ανάσταση), την Ανάληψη και την Πεντηκοστή. Η εικονογραφική αυτή διάταξη αρχίζει, στους εγγεγραμμένους σταυροειδείς με τρούλλο ναούς, από τη νότια καμάρα, προχωρεί στη δυτική καμάρα και τη βόρεια και καταλήγει στην ανατολική καμάρα όπου εικονίζονται η Ανάληψη ή η Ανάληψη και η Πεντηκοστή (ναός Αγίου Νικολάου της Στέγης). Την ίδια περίπου διάταξη του εικονογραφικού προγράμματος βρίσκουμε και σε καμαροσκέπαστους ναούς (π.χ. Ασίνου) και μονόκλιτους με τρούλλο (π.χ. Παναγία στο Τρίκωμο, Παναγία του Άρακος στα Λαγουδερά, Άγιοι Απόστολοι στο Πέρα Χωριό, Άγιος Θεμωνιανός στη Λύση). Παρόμοια εικονογραφική διάταξη υπήρχε και στο παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδος της μονής Χρυσοστόμου του Κουτσοβέντη, και είναι μονόκλιτος με τρούλλο. Στους άλλους βυζαντινούς ναούς η καταστροφή του εικονογραφικού προγράμματος είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την αποκατάστασή του. Στον Χριστολογικό κύκλο ανήκει και η Κοινωνία των Αποστόλων, στον ημικυλινδρικό τοίχο, και η Θεία Λειτουργία με τον Αμνό σε δισκάριο και τους ιερουργούντες ιεράρχες. Στην Κοινωνία των Αποστόλων ο Χριστός εικονίζεται δυο φορές μπροστά από κιβώριο να προσφέρει τον Άρτον (το σώμα του) αριστερά ως προς τον θεατή, και τον Οίνον (το αίμα του) δεξιά, στους αποστόλους (Ασίνου, Αρχάγγελος Κ. Λεύκαρα, καθολικό μονής Αγίου Νεοφύτου, Σταυρός του Αγιασμάτι, Ποδίθου κ.α.) ενώ πιο χαμηλά εικονίζονται στραμμένοι προς το κέντρο της αψίδας οι ιεράρχες με επικεφαλής τους συγγραφείς της Θείας Λειτουργίας Μέγα Βασίλειο και άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο (Ασίνου, Παναγία του Άρακος, Άγιος Νικόλαος Στέγης, Λαμπαδιστής, Αντιφωνητής, Αρχάγγελος Κ. Λευκάρων, Παναγία του Μουτουλλά, κατακόμβη Αγίας Σολομονής, Σταυρός Αγιασμάτι, Ποδίθου, Αρχάγγελος, Άγιος Σωζόμενος και Αγία Παρασκευή Γαλάτας, Αρχάγγελος Πεδουλά κ.ά.) Από το τέλος του 12ου αιώνα στο κέντρο της αψίδας μεταξύ των δυο ομάδων των ιεραρχών εικονίζεται Αγία Τράπεζα επί της οποίας υπάρχει το δισκάριο στο οποίο ο Χριστός εικονίζεται γυμνός, ως βρέφος, ως ο Αμνός του Θεού ὁ μελιζόμενος καί οὐ διαμελιζόμενος (Αρχάγγελος Κ.  Λεύκαρα,  κατακόμβη Αγίας Σολομονής κ.α.). Στη μικρή κόγχη της Πρόθεσης, όπου τελείται η προσκομιδή, εικονίζεται η Άκρα Ταπείνωση, δηλαδή ο Χριστός προβάλλων από σαρκοφάγο με τα χέρια σταυρωμένα νεκρός (π.χ. Σταυρός Αγιασμάτι, Άγιος Μάμας Λουβαρά, Μεταμόρφωση Παλαιχωρίου, κ.ά) και σπανιότερα ο Χριστός μέσα σε Άγιο Ποτήριο (εκκλησία Αγίου Νικολάου Στέγης), ενώ σε άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες εικονίζεται ο Χριστός σε δισκάριο πάνω ή δίπλα από τη μικρή κόγχη της Προθέσεως (εκκλησίες Μεταμόρφωσης Παλαιχωρίου, Αγίας Μαρίνας Ψεματισμένου κ.α.). Έτσι το ιερό βήμα μετατρέπεται σε διαχρονική Τράπεζα της Μυστηριακής Θυσίας του Χριστού που προσφέρει «ἑαυτόν» για τη σωτηρία του κόσμου. Μέσα στο ιερό βήμα εικονίζονται και οι προεικονίσεις του Μυστηρίου της Θυσίας του Χριστού και της Αγίας Τριάδος: της Θυσίας του Αβραάμ και της Φιλοξενίας του Αβραάμ (εκκλησίες Αρχαγγέλου Πεδουλά [1474], Μεταμόρφωσης Παλαιχωρίου [16ος αι.], Αγίου Νικολάου στο Κλωνάρι [16ος αι.], Παναγίας Θεοτόκου Κακοπετριάς (1520], Αγίου Σωζομένου Γαλάτας [1513], Αρχαγγέλου Γαλάτας [1514], Σταυρού Αγιασμάτι κ.α.). Κατά παράδοξο τρόπο, γιατί παρεκκλίνει από την τακτική που καθιερώθηκε από τον 6ο τουλάχιστον αιώνα (Ραβέννα), η Θυσία του Αβραάμ εικονίζεται στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στα Κελλιά στη νότια παραστάδα του δυτικού τοίχου και στο καθολικό της μονής του Λαμπαδιστή στην κάτω ζώνη του νότιου μισού της δυτικής καμάρας.

Σε δυο περιπτώσεις εικονίζεται αντί της Θεοτόκου στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας η Δέηση, δηλ. ο Χριστός ένθρονος έχοντας δεξιά και αριστερά δεομένους την Θεοτόκο και τον άγιο Ιωάννη του Πρόδρομο: στο πρώτο στρώμα (γύρω στα 1100) στην αψίδα της εκκλησίας της Παναγίας Αψινθιώτισσας (έχει καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά) και στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού στο χωριό Αγία Ειρήνη της επαρχίας Λευκωσίας. Η παράσταση αυτή είναι συνηθισμένη στις εκκλησίες της Καππαδοκίας και της Κρήτης αλλά και αλλού.

Ο Χριστός όμως εικονίζεται και στον νοτιοανατολικό πεσσό ή τη νοτιοανατολική παραστάδα των εκκλησιών είτε ένθρονος (Ασίνου, 14ος αιώνας) είτε όρθιος (Παναγία του Άρακος, 1192, καθολικό μονής Λαμπαδιστή, 13ος αιώνας, Παναγία του Μουτουλλά [1280] κ.α.), σαν κριτής, παρά τα διάφορα επώνυμα που τον συνοδεύουν (π.χ. Αντιφωνητής, Ελεήμων, Φιλάνθρωπος), ενώ στον βορειοανατολικό πεσσό ή τη βορειοανατολική παραστάδα εικονίζεται η Θεοτόκος Παράκληση στραμμένη στο Χριστό και κρατώντας ειλητάριο στο οποίο αναγράφεται διάλογος με τον Χριστό (Τί μῆτερ αἰτεῖς; Τήν βροτῶν σωτηρίαν, κλπ.). Την Θεοτόκο συνοδεύει συνήθως ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος.     

14ος αιώνας: Από τον 14ο αιώνα ο Χριστολογικός κύκλος πλουτίζεται με περισσότερες σκηνές, ιδιαίτερα του Πάθους και της Ανάστασης (η Προσευχή στη Γεθσημανή που παρουσιάζεται στην Εγκλείστρα του αγίου Νεοφύτου από τις αρχές του 13ου αιώνα, ο Νιπτήρας που παρουσιάζεται από το 1105 στην Ασίνου, η Προδοσία που παρουσιάζεται στην Εγκλείστρα, ο Ιησούς μπροστά στον Πιλάτο που παρουσιάζεται στην Εγκλείστρα, ο Ιησούς μπροστά στους Αρχιερείς, η Άρνηση του Πέτρου, ο Ελκόμενος που παρουσιάζεται από τον 12ο αιώνα στο νάρθηκα της Αψινθιώτισσας, η Αποκαθήλωση που παρουσιάζεται από τον 11ο αιώνα στον Άγιο Νικόλαο της Στέγης και τον 12ο στο νάρθηκα της Αψινθιώτισσας και την ερειπωμένη εκκλησία της Παναγίας Αφέντρικας του Κουτσοβέντη, η Μαστίγωση, ο Εμπαιγμός, η Ανάβαση στο Σταυρό, ο Ενταφιασμός που παρουσιάζεται από τον 11ο αιώνα στον Άγιο Νικόλαο της Στέγης και τον 12ο στην εκκλησία της Παναγίας Αφέντρικας του Κουτσοβέντη, ο Επιτάφιος Θρήνος, οι Μυροφόρες μπροστά στο Κενό Μνημείο, το Μη Μου Ἃπτου, Γυναίκες χαίρετε, η εμφάνιση του Ιησού στους μαθητές κεκλεισμένων των θυρών, η ψηλάφηση του Θωμά, ὁ Ἰησοῦς εἰς Ἐμμαούς κλών τόν ἂρτον, Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα Έθνη, η εμφάνιση του Ιησού στην λίμνη της Τιβεριάδος και η θαυμαστή αλιεία κ.ά. (Εγκλείστρα αγίου Νεοφύτου, καθολικό μονής Λαμπαδιστή, Άγιος Μάμας Λουβαρά, Σταυρός Αγιασμάτι, Άγιος Σωζόμενος Γαλάτας, Μεταμόρφωση Παλαιχωρίου, Χρυσελεούσα Έμπας, Αγία Παρασκευή Γεροσκήπου, Άγιος Ανδρόνικος Πόλη, Σταυρός στο Πελέντρι, Ασίνου, Άγιοι Κήρυκος και Ιουλίττα Λετύμπου κ.α.). Τον 15ο αιώνα παρουσιάζονται στην Κύπρο και σκηνές με θαύματα του Χριστού (εκκλησία Αγίου Μάμα Λουβαρά και νάρθηκας καθολικού μονής Λαμπαδιστή). Σε μια περίπτωση εικονίζεται και η Σφαγή των νηπίων της Βηθλεέμ και οι Πειρασμοί του Χριστού (εκκλησία Τιμίου Σταυρού Παρεκκλησιάς).

Παράσταση Αγίας Τριάδος:Στον Χριστολογικό κύκλο περιλαμβάνεται και η παράσταση της Αγίας Τριάδος που εικονίζεται σαν η Φιλοξενία του Αβραάμ. Τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος εικονίζονται σαν άγγελοι. Στην Κύπρο η εικονογραφία αυτή συνεχίζει μέχρι και τον 16ο αιώνα. Μόνο εξαιρέσεις υπήρχαν στην εικονογραφία αυτή της Αγίας Τριάδος, όπως εκείνη στο Σταυρό της Αγίας Ειρήνης της επαρχίας Λευκωσίας (16ος αιώνας) όπου ο Πατήρ εικονίζεται κρατώντας τον Εσταυρωμένο πάνω από τον οποίο υπάρχει το Άγιο Πνεύμα σαν περιστερά όπως σε ιταλικές παραστάσεις ή ο Πατήρ παρουσιάζεται γέρων, ο Χριστός νέος και μεταξύ των το Άγιο Πνεύμα σαν περιστερά πάλι κατά δυτική επίδραση (π.χ. Έγκλειστρον Σουσκιούς).

Μέγας Αρχιερεύς: Πολλές είναι και οι φορητές εικόνες του Χριστού στις οποίες ο Χριστός εικονίζεται είτε ολόσωμος ένθρονος, συνήθως ως «Μέγας Αρχιερεύς» με αρχιερατικά άμφια και μίτρα, αλλά και ως δίκαιος κριτής ή δεσπότης «του παντός» με χιτώνα και ιμάτιο, είτε και από τη μέση και πάνω κρατώντας στο αριστερό χέρι Ευαγγέλιο, άλλοτε κλειστό και άλλοτε ανοικτό, και ευλογώντας με το δεξί χέρι. Τη μορφή του Χριστού συνοδεύουν διάφορες επιγραφές: Ο Δίκαιος Κριτής, ο Σωτήρ του Κόσμου, ο Φιλάνθρωπος, το Φως του Κόσμου. Η έκφραση του προσώπου του Χριστού είναι ανάλογη και με το επώνυμο που τον συνοδεύει. Μειλίχιος και ήρεμος ή αυστηρός και συνοφρυωμένος. Ανάλογες είναι και οι επιγραφές του ανοικτού βιβλίου που κρατεί και που πάντοτε είναι εδάφια από τα Ευαγγέλια. Στην Κύπρο οι αρχαιότερες φορητές εικόνες που σώζονται είναι του 12ου αιώνα (Εγκλείστρας αγίου Νεοφύτου και Παναγίας του Άρακα). Η παραγωγή των εικόνων του Χριστού αυξάνεται με την πάροδο των αιώνων ή τουλάχιστον σώθηκαν περισσότερες εικόνες του 14ου, 15ου και κυρίως του 16ου αιώνα καθώς και των χρόνων της Τουρκοκρατίας οπότε η βυζαντινή ζωγραφική της Κύπρου παρακμάζει.

ΑΘ.ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ