Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Αρχικά η ΕΟΚΑ ιδρύθηκε με σκοπό τη διενέργεια μικρής εκτάσεως στρατιωτικών επιχειρήσεων, κυρίως δε ενεργειών δολιοφθοράς σε άψυχους αγγλικούς στόχους στην Κύπρο, για δημιουργία μικρής κλίμακας επιχειρήσεων που ενδεχομένως θα υποβοηθούσε τις πολιτικές ενέργειες του αρχιεπισκόπου Μακαρίου για τη λύση του Κυπριακού ζητήματος. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στους αρχικούς σκοπούς της ΕΟΚΑ δεν περιλαμβανόταν το αίτημα για Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, πράγμα που δεν αναφερόταν ούτε στην πρώτη προκήρυξη του Γρίβα που κυκλοφόρησε την 1 Απριλίου 1955, μέρα έναρξης του ένοπλου αγώνα. Και τούτο, γιατί οι πολιτικοί χειρισμοί ανήκαν στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τον οποίο ο στρατηγός Γρίβας αναγνώριζε αρχικά ως έχων το προβάδισμα και ως τον άνθρωπο εκείνο ο οποίος του ἐνεπιστεύθη τήν διεξαγωγήν τοῦ  ἀγῶνος (Ἡ τρομοκρατία ἐν Κύπρῳ - Τό ἡμερολόγιον τοῦ Γρίβα, έκδοση 1957 από τους Άγγλους του ανευρεθέντος ἡμερολογίου, καταχώρηση ημερ. 2 Απριλίου 1955).

Στη συνέχεια όμως, μετά το ναυάγιο των διαπραγματεύσεων του αρχιεπισκόπου Μακαρίου με τον κυβερνήτη Χάρτιγκ (τέλος 1955 - αρχές 1956), της εξορίας του πρώτου από τον δεύτερο (9 Μαρτίου 1956) και των μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεων του Χάρτιγκ κατά της ΕΟΚΑ, η οργάνωση ξέφυγε από τις αρχικές δραστηριότητες της (δολιοφθορές) και ανταπέδωσε τα πλήγματα, αναγκασμένη πια να αναμετρηθεί με τους Βρετανούς. Ο ίδιος ο Γρίβας (Απομνημονεύματα) διαχωρίζει τον τετραετή αγώνα της ΕΟΚΑ στις ακόλουθες φάσεις:

1. Από την έναρξή του μέχρι την άφιξη του Χάρτιγκ
   (1.4.1955-3.10.1955)
2. Από την άφιξη του Χάρτιγκ μέχρι την εξορία του Μακαρίου
   (3.10.1955-9.3.1956)
3. Από την εξορία του Μακαρίου μέχρι την πρώτη εκεχειρία
   (9.3.1956-16.8.1956)
4. Από την πρώτη μέχρι την δεύτερη εκεχειρία
   (17.8.1956-14.3.1957)
5. Από τη δεύτερη εκεχειρία μέχρι την αντικατάσταση του Χάρτιγκ
   (15.3.1957-6.11.1957)
6. Από την αναχώρηση του Χάρτιγκ μέχρι την ανακοίνωση του σχεδίου Μακμίλλαν
   (7.11.1957-19.7.1958)
7. Από την ανακοίνωση του σχεδίου μέχρι τη συζήτηση του Κυπριακού στον ΟΗΕ
   (20.7.1958-25.11.1958)
8. Από τη συζήτηση στον ΟΗΕ μέχρι την υπογραφή των συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου
   (25.11.1958-19.2.1959)

Πρώτη φάση 

Κατά την πρώτη φάση, η δράση της ΕΟΚΑ ήταν κυρίως δολιοφθορές, μια απόπειρα κατά της ζωής του Άγγλου κυβερνήτη και σποραδικές επιθέσεις, ταυτόχρονα δε διαδηλώσεις και παναπεργίες.

Δεύτερη φάση 

Κατά τη δεύτερη φάση, στήνονται ενέδρες και διεξάγεται η μεγάλη μάχη στην περιοχή του χωριού Σπήλια, συνεχίζονται οι δολιοφθορές, οργανώνεται η νεολαία και αναδιοργανώνεται η ΕΟΚΑ.

Σε αυτή την περίοδο στις 31 Αυγούστου 1956, ενώ ο απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ βρίσκεται σε εξέλιξη μία από τις πιο σημαντικές μάχες, εξελίσσονται στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας. Μία ομάδα αγωνιστών, κάποιοι από το εκτελεστικό, καταστρώνουν το σχέδιο απόδρασης του αγωνιστή Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, που οι Βρετανοί είχαν ονομάσει «Χουντίνι» για τις συχνές αποδράσεις του. Εκείνη τη μέρα ο Πολύκαρπος, θα πήγαινε στο Νοσοκομείο για κάποιες εξετάσεις. Την προηγούμενη μέρα, ενώ βρισκόταν στις φυλακές παραπονέθηκε πως πονούσε το στομάχι του. Ο νοσηλευτής και δεσμοφύλακας Αργύρης Χαραλάμπους που τον επισκέφθηκε στο κελί του, τον προέτρεψε να γραφτεί στον κατάλογο για να κάνει εξετάσεις στο Νοσοκομείο την επόμενη ημέρα. Το σήμα έπεσε και το σχέδιο καταστρώθηκε. Συμμετείχαν οι Νίκος Σαμψών, Σπύρος Κυριάκου, Ιωνάς Νικολάου, Κυριάκος Κολοκάσης και η Ελένη Χριστοφορίδου. Ο Ιωνάς Νικολάου, ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης κι ο Κυριάκος Κολοκάσης Για τη μεταφορά του Πολύκαρπου στο Νοσοκομείο, οι Βρετανοί δεσμοφύλακες έδεσαν με χειροπέδες το χέρι του Αργύρη με το χέρι του αγωνιστή της ΕΟΚΑ. Δεν είχαν συνειδητοποιήσει όμως, πως με μεγάλη ευκολία μπορούσαν να βγάλουν τις χειροπέδες. Η αποστολή έφτασε στο Νοσοκομείο. Μαζί με τον Αργύρη Χαραλάμπους, ήταν ο Έλληνας δεσμοφύλακας Νίκος Αλεξάνδρου, οι Βρετανοί λοχίες Ντέμον και Ήντεν και ένας Τούρκος δεσμοφύλακας που μετέφερε έναν Τούρκο κρατούμενο.

«Τρέξε και θα μας σκοτώσουν»

Φτάνοντας στο Νοσοκομείο, ο δεσμοφύλακας οδήγησε τον Πολύκαρπο στο θάλαμο ακτινογραφιών. Στη διαδρομή, κάποιος άντρας του έκανε νόημα. Δεν χρειάστηκε πολύ χρόνο για να καταλάβει πως κάτι θα συνέβαινε. Οι τέσσερις αγωνιστές στο μεταξύ είχαν ήδη λάβει θέση, έτοιμοι για τη μάχη. Όταν ο κρατούμενος και ο δεσμοφύλακας κατέβαιναν τις σκάλες, άρχισαν να πέφτουν οι πυροβολισμοί. Ο Γιωρκάτζης φώναξε στον Αργύρη «τρέξε και θα μας σκοτώσουν». Οι δυο τους βγήκαν από το Νοσοκομείο, ο Γιωρκάτζης έτρεξε προς τα χωράφια ενώ ο Αργύρης επέστρεψε. Ο απολογισμός της μάχης ήταν τέσσερις νεκροί: δύο αγωνιστές της ΕΟΚΑ, τα «Γερκότικα», Ιωνάς Νικολάου και Κυριάκος Κολοκάσης, ο Βρετανος λοχίας Ντέμον και ο νοσοκόμος Κυριάκος Κυριακίδης. Στην επιστροφή, ο Αργύρης Χαραλάμπους βρήκε τον Ήντεν και τον ενημέρωσε για τη διαφυγή του κρατουμένου. Ένα μήνα μετά, οι Βρετανοί τον απέλυσαν. Βρήκε εργασία σε σταθμό βενζίνης στο αεροδρόμιο. Έχασε το μισό του εισόδημα αλλά έπραξε το καθήκον του. Επέστρεψε στα καθήκοντά του με την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας. 

Τρίτη Φάση

Κατά την τρίτη φάση, εφαρμόζονται μεγάλης κλίμακας τρομοκρατικά μέτρα του αγγλικού στρατού και επιχειρήσεις του Χάρτιγκ κατά της ΕΟΚΑ, κυρίως στην περιοχή Κύκκου. Η ΕΟΚΑ αντεπιτίθεται, γίνεται ακόμη και απόπειρα κατά του Χάρτιγκ, ενώ φθάνει στην Κύπρο ο συνταγματολόγος λόρδος Ράντκλιφ που αποτυγχάνει να προωθήσει την ιδέα εφαρμογής ενός συντάγματος. Μαζική συμμετοχή του λαού σε διαδηλώσεις και παναπεργίες.

Τέταρτη Φάση 

Κατά την τέταρτη φάση, η ΕΟΚΑ επαναλαμβάνει τις επιθέσεις της μετά την αποτυχία της προσπάθειας για εκεχειρία. Δημοσιεύεται από τους Βρετανούς το ημερολόγιο του Γρίβα που ανευρέθη, και το οποίο, μεταξύ άλλων, ενοχοποιούσε και τον Μακάριο. Η Κύπρος χρησιμοποιείται ως ορμητήριο των Αγγλογάλλων κατά της Αιγύπτου (εισβολή στο Σουέζ). Η ΕΟΚΑ προπαρασκευάζεται για μακρόχρονη δράση. Οι επιθέσεις των Άγγλων και οι αντεπιθέσεις της ΕΟΚΑ συνεχίζονται. Οι Τουρκοκύπριοι αρχίζουν να προβάλλουν έντονα το αίτημα για διχοτόμηση της Κύπρου. Σε μάχες σκοτώνονται ο Μάρκος Δράκος, ο Μιχαήλ Γεωργάλλας και ο Γρηγόρης Αυξεντίου.

Πέμπτη Φάση

Κατά την πέμπτη φάση, αρχίζει η παθητική αντίσταση του λαού. Η ΕΟΚΑ περιορίζει τη δράση της προκειμένου να δημιουργηθεί ευνοϊκό κλίμα για απελευθέρωση του Μακαρίου που κρατείται εξόριστος στις Σεϋχέλλες. Ο Μακάριος   απελευθερώνεται. Αναπτύσσεται στην Κύπρο δράση εξτρεμιστών Τουρκοκυπρίων που συνεργάζονται με τους Βρετανούς. (Βλέπε λήμμα ΒΟΛΚΑΝ-ΤΜΤ)

Έκτη Φάση 

Κατά την έκτη φάση, η δράση της ΕΟΚΑ περιορίζεται και πάλι, κυρίως σε ενέργειες δολιοφθορών. Στην Κύπρο αναλαμβάνει νέος κυβερνήτης ο σερ Χιου Φουτ, που ζητά να συναντηθεί με τον Γρίβα. Το Κυπριακό ζήτημα συζητείται σε πολλά παρασκηνιακά επίπεδα. Εκδηλώνεται μεγάλης κλίμακας οργανωμένη επίθεση των Τουρκοκυπρίων κατά των Ελληνοκυπρίων και των περιουσιών τους. Η ΕΟΚΑ επαναρχίζει την δράση της, ενώ επαναρχίζουν και οι μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις των Βρετανών κατά της ΕΟΚΑ. (Βλέπε λήμμα: Σφαγή στο Κιόνελι)

Εβδομη Φάση

Κατά την έβδομη φάση, συνεχίζονται οι επιθέσεις των Τουρκοκυπρίων, τους οποίους τώρα κτυπά η ΕΟΚΑ. Οι Άγγλοι κατορθώνουν να δημιουργήσουν στην Κύπρο συνθήκες διακοινοτικής διαμάχης. Σε μάχη σκοτώνονται οι τέσσερις ήρωες του Αχυρώνα του Λιοπετρίου. Η ΕΟΚΑ διενεργεί μεγάλες επιθέσεις κατά των Βρετανών. Στο Δίκωμο σκοτώνεται ο Κυριάκος Μάτσης. Αρχίζει η διαφωνία ως προς το πολιτικό μέλλον της Κύπρου, μεταξύ Μακαρίου και Γρίβα.

Όγδοη φάση

Κατά την όγδοη και τελευταία φάση του αγώνα, η ΕΟΚΑ περιορίζει τη δράση της, όπως την περιορίζουν και οι Βρετανοί και οι Τούρκοι. Οι παρασκηνιακές ζυμώσεις οδηγούν στην επίτευξη συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στη Ζυρίχη, που προσυπογράφεται και από τους λοιπούς ενδιαφερομένους (Ελληνοκυπρίους, Τουρκοκυπρίους και Βρετανούς) στο Λονδίνο. Η Κύπρος καθίσταται πια ανεξάρτητη Δημοκρατία.