Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Πρωταγωνιστές του 4χρονου ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων της Κύπρου ήσαν ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ' και ο συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας. Για τη διεξαγωγή απελευθερωτικού αγώνα γίνονταν διάφορες σκέψεις από το 1948/49. Ο Μακάριος, μητροπολίτης Κιτίου τότε, μιλούσε για ένα τέτοιο ενδεχόμενο σε κλειστές συνεδρίες εμπίστων συνεργατών του. Ο ίδιος ο Γρίβας στα Απομνημονεύματά του, αναφέρει ότι από το 1948 είχε μυστικές επαφές στην Αθήνα για το ενδεχόμενο ένοπλου αγώνα προς αποτίναξη του αγγλικού ζυγού, και υποστηρίζει ότι ο ίδιος είχε εισηγηθεί την ένοπλη εξέγερση στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, σε συνάντησή τους στη Λευκωσία τον Ιούλιο του 1951. Ωστόσο ο Μακάριος είχε πιο πριν διάφορες μυστικές επαφές στην Αθήνα κι ερευνούσε να βρει το κατάλληλο πρόσωπο στο οποίο θα ανέθετε, κατ' αρχήν, τη μελέτη των δυνατοτήτων για ένα τέτοιο αγώνα στην Κύπρο. Η επιλογή του συνταγματάρχη Γεωργίου Γρίβα έγινε επειδή ο τελευταίος ήταν Κύπριος την καταγωγή, συνεπώς δεν θα έμενε η Ελλάς εκτεθειμένη έναντι των συμμάχων της Άγγλων σε περίπτωση αποκάλυψής του. Ήταν βέβαια και στρατιωτικός με συνωμοτική πείρα, αλλά και σε αποστρατεία. Η εντολή του Μακαρίου προς τον Γρίβα δόθηκε σε συνάντησή τους στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1951. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου ο Γρίβας ήλθε στην Κύπρο ως τουρίστας, μελέτησε τις δυνατότητες και εισηγήθηκε στον Μακάριο τον ένοπλο αγώνα κατά των Άγγλων κυριάρχων, χωρίς βέβαια να παραγνωρίσει τις αντικειμενικές δυσκολίες που ήταν μεγάλες (βλέπε λήμμα ανταρτοπόλεμος).

Από την αρχή κιόλας προέκυψαν διαφορές μεταξύ Μακαρίου και Γρίβα. Ο πρώτος ευνοούσε τη δημιουργία μιας μικρής μυστικής οργάνωσης που θα ανελάμβανε περιορισμένης εκτάσεως δράση, με δολιοφθορές κυρίως, για πρόκληση θορύβου γύρω από το Κυπριακό ζήτημα που θα ενίσχυε τους δικούς του πολιτικούς χειρισμούς. Ο Γρίβας υποστήριζε την ανάληψη και διεξαγωγή ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα που θα είχε τη μορφή του ανταρτοπολέμου. Την μέθοδο του Γρίβα υποστήριξαν και άλλοι στην Κύπρο, με τους οποίους είχε έλθει σε επαφή, μεταξύ δε αυτών και ο μητροπολίτης Κυρηνείας Κυπριανός.

Ακολούθησαν, παράλληλα προς διάφορες πολιτικές ενέργειες που περιελάμβαναν και προσφυγή στα Ηνωμένα Έθνη, αρκετές συζητήσεις και επαφές του Μακαρίου με τον Γρίβα που είχε επιστρέψει ξανά στην Αθήνα και που προετοιμαζόταν εκεί για τον αγώνα. Και στις 7 Μαρτίου του 1953 ο Μακάριος και 10 συνεργάτες του έδωσαν στην Αθήνα μυστικό όρκο για την υπόθεση της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Οι 10 που έδωσαν τον όρκο ήσαν οι: Γ. Στράτος, Ν. Παπαδόπουλος, Γερ. Κονιδάρης, Αντ. Αυγίκος, Σ. Λοϊζίδης, Σωκρ. Λοΐζίδης, Ηλ. Τσατσόπουλος, Δ. Σταυρόπουλος, Ηλ. Αλεξόπουλος και Δ. Βεζανής. Τον όρκο προσυπέγραψε λίγες μέρες αργότερα και ο Γρίβας.

Στην Αθήνα, ο Γρίβας συγκέντρωσε μερικούς παλαιούς συνεργάτες του με τους οποίους μεθόδευσε τις προετοιμασίες για ένοπλο αγώνα στην Κύπρο, προετοιμασίες που περιελάμβαναν συγκέντρωση πολεμικού υλικού για αποστολή του στην Κύπρο. Παράλληλα ο Γρίβας ήλθε σε επαφή για το ζήτημα του αγώνα με τον τότε αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Στρατού της Ελλάδας στρατηγό Γ. Κοσμά. Q τελευταίος κρατούσε ενήμερο και τον στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο, στον οποίο είχε μιλήσει σχετικά και ο Μακάριος. Μάλιστα οι ελληνικές αρχές επεσήμαναν τις κινήσεις του Γρίβα, προς τον οποίο έγινε παρατήρηση από τον υφυπουργό Δημοσίας Τάξεως στρατηγό Βραχνό. Ο Βραχνός* απείλησε ακόμη τον Γρίβα ότι θα τον συνελάμβανε εάν δεν σταματούσε τις μυστικές δραστηριότητές του, όμως το θέμα διευθετήθηκε ύστερα από παρέμβαση του Μακαρίου. Στα πλαίσια των προετοιμασιών του αγώνα, ο Γρίβας ήλθε για δεύτερη φορά στην Κύπρο, τον Οκτώβριο του 1952, οπότε μελέτησε διάφορες λεπτομέρειες και επιστράτευσε τους πρώτους συνεργάτες του στο νησί.

Το Φεβρουάριο του 1954, στην Αθήνα, ο Μακάριος έδωσε στο Γρίβα την έγκριση για αποστολή στην Κύπρο του πρώτου πολεμικού υλικού. Το υλικό εστάλη με το ιστιοφόρο «Σειρήν» στις 2 Μαρτίου 1954. Την παραλαβή και απόκρυψη του υλικού στην Κύπρο είχε αναλάβει ο Αντρέας Αζίνας*.

Η τελική απόφαση των Κυπρίων ηγετών για έναρξη του αγώνα πάρθηκε μετά τη συνάντηση, στην Αθήνα, του πρωθυπουργού Αλ. Παπάγου με τον Βρετανό υπουργό των Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν* (Δεκέμβριος του 1953), όπου με κάθε σαφήνεια ο Ήντεν έδειξε πως για τους Άγγλους δεν υφίστατο Κυπριακό ζήτημα. Η δήλωση του υπουργού των Αποικιών Χένρυ Χόπκινσον* στις 28 Ιουλίου του 1954 στη Βουλή των Κοινοτήτων ότι «ορισμένες περιοχές μέσα στην Κοινοπολιτεία, λόγω ιδιαζουσών συνθηκών, δεν μπορούν να περιμένουν ότι θα ήταν ποτέ δυνατό να καταστούν πλήρως ανεξάρτητες», προκάλεσε πραγματική θύελλα στην Κύπρο και απετέλεσε την τελευταία σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Κι ενώ ο Μακάριος με σειρά ομιλιών του αναφερόταν πια με σαφήνεια στον «ἀγῶνα εἰς τό ἐσωτερικόν», προκαλώντας τις αγγλικές εφημερίδες να δημοσιεύουν τίτλους και άρθρα περί περιφρονήσεως του νόμου, ο κυβερνήτης της Κύπρου σερ Ρόμπερτ Άρμιτεϊτζ εξήγγειλε, τον Ιούλιο του 1954, την πρόθεση της αγγλικής κυβέρνησης να εισαγάγει στην   Κύπρο νέο σύνταγμα, όπως είχε υποσχεθεί και στο παρελθόν. Όπως και η προηγούμενη προσφορά συντάγματος απερρίφθη, έτσι απερρίφθη και η τωρινή. Στο μεταξύ η ελληνική κυβέρνηση Παπάγου ενέγραψε το Κυπριακό στα Ηνωμένα Έθνη, για συζήτησή του από τη γενική συνέλευση.

Οι στρατιωτικές προπαρασκευές του Γρίβα και των συνεργατών του, που γίνονταν βέβαια μυστικά, συνδυάστηκαν με σειρά ομιλιών και δημοσίων δηλώσεων του Μακαρίου που σκοπό είχαν να συνεγείρουν τους ίδιους τους Κυπρίους, να εξασφαλίσουν τη συμπαράσταση του ελληνικού λαού και να προετοιμάσουν όσο το δυνατό καλύτερα τη διεθνή κοινή γνώμη. Τον Οκτώβριο του 1954, καθοδόν προς τη Νέα Υόρκη, ο Μακάριος στάθμευσε πάλι για λίγες μέρες στην Αθήνα και συναντήθηκε τρεις φορές με τον Γρίβα και τους άλλους στενούς συνεργάτες του. Πριν αναχωρήσει από την Αθήνα για την έδρα του ΟΗΕ, ο Μακάριος έδωσε την έγκριση που από καιρό ανέμενε να πάρει ο Γρίβας: να πάει στην Κύπρο μυστικά και ν' αρχίσει τις τελικές προπαρασκευές για τον αγώνα που θ' άρχιζε σύντομα.