Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Όπως η νεολιθική έτσι και η χαλκολιθική γλυπτική αντιπροσωπεύεται μόνο από μικρογλυπτικά έργα, ανάμεσα στα οποία πλεονάζουν τα λίθινα μικρά ειδώλια, που προέρχονται κυρίως από το νεκροταφείο του χαλκολιθικού συνοικισμού στην τοποθεσία Βαθυρκάκας της Σουσκιού, κοντά στα Κούκλια (Παλαίπαφο), από το συνοικισμό στην τοποθεσία Λάκκους της Λέμπας, από τη Γιαλιά και από άλλες περιοχές της επαρχίας Πάφου.

Όλα ανεξαίρετα τα γνωστά χαλκολιθικά ειδώλια είναι κατασκευασμένα από γκριζοπράσινο στεατίτη ή πικρόλιθο και από ασβεστόλιθο. Τα περισσότερα απ' αυτά έχουν σταυροειδές σχήμα και μερικά μικροσκοπικά, που αντιγράφουν τα μεγαλύτερα πρότυπά τους, αποτελούσαν τα κύρια διακοσμητικά αντικείμενα, που πλαισίωναν τα καμωμένα από θαλασσινά όστρακα (δεντάλια) γυναικεία περιδέραια. Συγκρινόμενα με τα λίθινα προκεραμικά νεολιθικά ειδώλια της Χοιροκοιτίας, τα χαλκολιθικά, πικρολιθικά, σταυρόσχημα ειδώλια, που συναγωνίζονται στην τεχνοτροπία τα μαρμάρινα, λευκά, πρωτοκυκλαδικά ειδώλια, είναι κατασκευασμένα με περισσότερο νατουραλισμό, έχουν μικρότερες κεφαλές, μακρύτερους λαιμούς και πραγματικές αναλογίες, αλλά και σ’ αυτά η γενική εμφάνιση είναι αυστηρά σχηματοποιημένη. Εκτός από μερικά ειδώλια που παριστάνουν μορφές ζώων και χρησιμοποιούνταν σαν περίαπτα, όλα τ' άλλα είναι ανθρωπόμορφα. Στα ειδώλια αυτά το ανθρώπινο σώμα είναι σταυρόσχημο με τα χέρια εκτεταμένα και τα πόδια λυγισμένα και χωρισμένα με βαθιά κάθετη εγχάραξη. Η κεφαλή είναι επίπεδη και τα χαρακτηριστικά του προσώπου έντονα δηλωμένα, αλλά πολύ απλοποιημένα. Τα περισσότερα είναι γυναικεία με εμφαντικό τονισμό του στήθους και μερικά παριστάνουν ενωμένες μια ανδρική και μια γυναικεία μορφή. Στα ανδρικά ειδώλια τα χαρακτηριστικά του φύλου είναι αδήλωτα. Ο πλεονασμός των γυναικείων ειδωλίων και ο ιδιαίτερος τονισμός του γυναικείου στήθους σε συνδυασμό με την ένωση των δυο φύλων σε σχήμα σταυρού πιστεύεται ότι αποτελούν έκδηλα συμβολικά δείγματα βαθιάς θρησκευτικής πεποίθησης και ιδιαίτερης λατρείας της θεάς της γονιμότητας. Επιπρόσθετες μαρτυρίες για το βαθύ αυτό συναίσθημα της λατρείας της θεάς της γονιμότητας και της συμβολικής εξωτερίκευσης και επίδειξής του είναι ένα φαλλικό ασβεστολιθικό αντικείμενο από τη Σουσκιού κι ένα πήλινο χαλκολιθικό κυπριακό ειδώλιο γυμνής, καθισμένης, γυναικείας μορφής με ανοικτά σκέλη γύρω από μια λεκάνη και με εξογκωμένα στήθη, που τα πιέζει με τα δυο της χέρια. Το μοναδικό αυτό ειδώλιο βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου. Ένα άλλο σταυρόσχημο ειδώλιο από στεατίτη, που προέρχεται από τη Γιαλιά της Πάφου και τώρα στο Κυπριακό Μουσείο, παριστάνει γυναικεία μορφή, που έχει κρεμασμένο στο λαιμό της ένα άλλο μικροσκοπικό σταυρόσχημο ειδώλιο. Όπως έχει αποδειχθεί και με τις ανασκαφικές έρευνες στους τάφους της Σουσκιού, τα γυναικεία περιδέραια είχαν σαν κύρια στολίδια παρόμοια μικροσκοπικά σταυρόσχημα ειδώλια, που φαίνεται να ήταν τα σύμβολα της θεάς της γονιμότητας. Το παμπάλαιο αυτό κυπριακό έθιμο θυμίζει τη σημερινή χριστιανική συνήθεια της ανάρτησης μικρών χρυσών σταυρών στο λαιμό, που συμβολίζουν τη σταύρωση του Χριστού και την πίστη στο Θεό.

Ένα ασυνήθιστα μεγάλο ασβεστολιθικό γυναικείο ειδώλιο, που είναι το δεύτερο σε μέγεθος απ' όλα τα ομοειδή του, προέρχεται από τον χαλκολιθικό συνοικισμό στην τοποθεσία Λάκκους της Λέμπας στην Πάφο. Το μεγαλύτερο χαλκολιθικό, κυπριακό, ασβεστολιθικό ειδώλιο που έχει ύψος 43 περίπου εκατοστόμετρα, βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία. Στο περίφημο ειδώλιο της Λέμπας, που φθάνει περίπου το ύψος των 36 εκατοστομέτρων, τα γενικά χαρακτηριστικά του προσώπου και του σώματος είναι σχηματοποιημένα και απλοποιημένα, αλλά τόσο το γυναικείο στήθος όσο και τα γεννητικά όργανα δηλώνονται πολύ έντονα με βαθιές εγχαράξεις. Έτσι, παρόλο που διαφέρει στην εμφάνιση από τα σταυρόσχημα ειδώλια της Σουσκιού, φαίνεται να έχει τον ίδιο συμβολικό χαρακτήρα και να παριστάνει τη θεά της γονιμότητας, που λατρευόταν στην Πάφο και ίσως σ' ολόκληρη την Κύπρο.

Πολλά από τα εκλεκτά αυτά χαλκολιθικά, μικρογλυπτικά αριστουργήματα, που προέρχονται από συλημένους τάφους της επαρχίας Πάφου, πολύ πιθανό και από τους τάφους της Σουσκιού, πήραν λαθραία, κατά καιρούς, το δρόμο της παράνομης εξαγωγής τους από την Κύπρο και σήμερα κοσμούν ξένα αρχαιολογικά μουσεία και ιδιωτικές συλλογές σε διάφορες χώρες του κόσμου. Δυο από τα φυγαδευμένα σταυρόσχημα ειδώλια είναι σημαντικότατα και μοναδικά στο είδος τους. Το ένα, από γκριζοπράσινο στεατίτη, που είναι σύνθετο και παριστάνει δυο ανθρώπινες μορφές, την μια όρθια και στηριγμένη στην κεφαλή της άλλης, βρίσκεται τώρα σε ιδιωτική συλλογή στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας. Το άλλο, που είναι περίτεχνα κατασκευασμένο από ασβεστόλιθο και παριστάνει γυναικεία σταυρόσχημη μορφή με γραμμική ανάγλυφη διακόσμηση στα χέρια, βρίσκεται σε άλλη ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία. Αρκετά άλλα που παρέμειναν στο νησί, βρίσκονται στο Κυπριακό Μουσείο και σε ιδιωτικές συλλογές, ιδιαίτερα στη συλλογή Χατζηπροδρόμου στην τουρκοκρατούμενη Αμμόχωστο, που δυστυχώς κι αυτή έχει εκποιηθεί και φυγαδευθεί στο εξωτερικό. Πέντε από τα σταυρόσχημα στεάτινα ειδώλια της πλουσιότατης και αγνοούμενης αυτής συλλογής, που επισημάνθηκαν σε κέντρο δημοπρασίας του Λονδίνου, αγοράστηκαν από το Τμήμα Αρχαιοτήτων και τώρα βρίσκονται στο Κυπριακό Μουσείο.

Στη συλλογή Χατζηπροδρόμου υπήρχε κι ένα σπάνιο έργο μικροπλαστικής τέχνης σε σχήμα τερατόμορφου αγγείου, που θυμίζει τους ελληνικούς μυθολογικούς κένταυρους. Το σημαντικό αυτό έργο, που βρέθηκε από τυμβωρύχους σ' ένα από τους τάφους του νεκροταφείου της Σουσκιού, έχει ζωόμορφο ωοειδές σώμα με τέσσερα μικρά πόδια, κοντή μυτερή ουρά και μακρύ κυλινδρικό λαιμό και ανθρωπόμορφη κεφαλή, ανοικτή στην κορυφή, με ανάγλυφα τα χοντρά χαρακτηριστικά του προσώπου.

Από τα λιγοστά δείγματα των πήλινων χαλκολιθικών ειδωλίων εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα μοναδικό στο είδος του ειδώλιο, που πιθανό να προέρχεται από το νεκροταφείο της Σουσκιού και που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Πιερίδη στη Λάρνακα. Το ειδώλιο αυτό έχει ύψος 36 εκατοστομέτρων και είναι το μεγαλύτερο απ' όλα τα γνωστά ομοειδή χαλκολιθικά κοροπλαστικά έργα. Παριστάνει μια γυμνή ανδρική μορφή, καθισμένη σ' ένα τετράποδο σκαμνί με τα πόδια μαζεμένα, τους αγκώνες στηριγμένους στα γόνατα και τις παλάμες ακουμπισμένες στις παρειές του προσώπου, ακριβώς κάτω από τ' αυτιά.    Οι λεπτομέρειες του προσώπου και του σώματος είναι ανάγλυφες, το στόμα ανοικτό κι ολόκληρο το ειδώλιο εσωτερικά κοίλο.