Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Όπως στην Κυπρο - Κλασική εποχή έτσι και στην Ελληνιστική, στην κυπριακή γλυπτική τέχνη επικρατούν οι γνήσιοι ελληνικοί ρυθμοί αλλ' αυτή τη φορά όχι απ' ευθείας από το ελληνικό αττικό κέντρο αλλά από τα ελληνιστικά εργαστήρια της Αλεξάνδρειας, που ήταν η πρωτεύουσα του Πτολεμαϊκού κράτους, του οποίου η Κύπρος αποτελούσε ένα σημαντικό τμήμα από το 294 π.Χ. Μετά τη θέσπιση του σχετικού περιοριστικού νόμου εναντίον της πολυτέλειας από το Δημήτριο Φαληρέα, το 321 π.Χ., πολλοί Αθηναίοι γλύπτες θα είχαν ασφαλώς μετοικήσει στην Αλεξάνδρεια, που αποτελούσε το πολιτιστικό κέντρο του κράτους των Πτολεμαίων και μαζί τους μετέφεραν και τους ρυθμούς που επικρατούσαν στην Αττική στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Έτσι, αναπόφευκτα, τα νέα γλυπτικά επιτεύγματα της Αλεξάνδρειας επηρέασαν και τους Κυπρίους γλύπτες. Σ' ολόκληρη τη διάρκεια του 3ου αιώνα π.Χ. στα κυπριακά γλυπτικά έργα καθρεφτίζεται ολοζώντανη η μεγάλη επίδραση της αλεξανδρινής τέχνης, ιδιαίτερα στα αγάλματα και στα ανάγλυφα. Μαρμάρινα αγάλματα εισαγμένα από την Αλεξάνδρεια αντιγράφονταν με κάθε λεπτομέρεια και αρκετοί συνηθισμένοι τύποι στην Ελλάδα, όπως εκείνος του «φιλοσόφου», χρησιμοποιούνταν ως πρότυπα στην κατασκευή των κυπριακών ασβεστολιθικών αγαλμάτων.

Εκτός από την αλεξανδρινή, η ελληνιστική κυπριακή γλυπτική δέχεται και επιδράσεις από την τέχνη της Μικράς Ασίας και κυρίως από τα εργαστήρια της Περγάμου. Στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. η τοπική αιγυπτιακή γλυπτική τέχνη της Αλεξάνδρειας επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή ελληνική τεχνοτροπία και σταδιακά οι δυο τεχνοτροπίες αφομοιώνονται. Τη νέα αυτή εξέλιξη, που παρουσιάζεται με νέα καλλιτεχνικά στοιχεία, ξένα και ασυνήθιστα στην κυπριακή νοοτροπία, οι γλύπτες του νησιού την αποστρέφονται και την αποδοκιμάζουν και δημιουργούν νέους κυπριακούς ρυθμούς προσαρμοσμένους στις δικές τους κλίσεις και παραδόσεις, που κράτησαν μέχρι την ρωμαϊκή επικυριαρχία στην Κύπρο το 58 π.Χ.

Λίθινα και μαρμάρινα γλυπτικά έργα: Τα νέα δημιουργήματα της ελληνιστικής γλυπτικής τέχνης αντιπροσωπεύονται κυρίως από λίθινα αγάλματα και ανάγλυφα, που προέρχονται από ιερά και ναούς σε διάφορα μέρη της Κύπρου, κυρίως από το σύμπλεγμα των πέντε ναών στην τοποθεσία Χολλάδες των Σόλων, από το ιερό της Αφροδίτης στο Άρσος και από τους αρχαιολογικούς χώρους του Κιτίου και της Σαλαμίνος. Τα περισσότερα απ' αυτά βρίσκονται στο Κυπριακό Μουσείο και αντιπροσωπεύονται από τα ακόλουθα σημαντικά δείγματα: 1) Μαρμάρινη ζωφόρος με ανάγλυφη παράσταση Αμαζονομαχίας από τους Σόλους του τέλους του 4ου αιώνα π.Χ. Στο αριστερό τμήμα της ζωφόρου παριστάνεται μάχη πολεμιστή και έφιππης Αμαζόνας. Ο πολεμιστής σηκώνει το δεξιό χέρι και είναι έτοιμος να επιφέρει θανατηφόρο πλήγμα στην Αμαζόνα και ταυτόχρονα ετοιμάζεται να αποφύγει με την ασπίδα του κτύπημα από την Αμαζόνα με δίστομο πέλεκυ. Το ίδιο θέμα παριστάνεται και στο άλλο τμήμα της ζωφόρου. Σ' αυτό όμως, εκτός από την έφιππη Αμαζόνα, υπάρχει και δεύτερη Αμαζόνα με το πρόσωπο στραμμένο προς τα δεξιά, ίσως για να αντιμετωπίσει άλλο πολεμιστή, του οποίου η μορφή καταστράφηκε. Παρόλο που το θέμα επαναλαμβάνεται το ίδιο με μονότονο τρόπο, αποδίδεται με αφάνταστη ζωντάνια που είναι διάχυτη στους καλπάζοντες ίππους, στην ορμητικότητα που διακρίνει τις αντιμαχόμενες μορφές και στον κυματισμό των χλαμύδων τους. Παρόμοιο ανάγλυφο θέμα Αμαζονομαχίας παριστάνεται στη σαρκοφάγο Fugger, που κι αυτή προέρχεται από τους Σόλους και σήμερα βρίσκεται στη Βιέννη. Στην όλη σύνθεση των δυο πανομοιότυπων αυτών ανάγλυφων υπάρχει επίδραση από τη μικρασιατική γλυπτική σχολή της Περγάμου. 2) Ασβεστολιθική γυναικεία κεφαλή, φυσικού μεγέθους με ύψος 27 εκατοστομέτρων, από το ιερό της Αφροδίτης στο Άρσος, με αυστηρή συμμετρική και ιδεαλιστική απόδοση των εκλεπτυσμένων χαρακτηριστικών του προσώπου και της επιμελημένης κόμμωσης, που ταυτίζονται απόλυτα με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της γνήσιας ελληνικής γλυπτικής του 3ου αιώνα π.Χ. και που θυμίζει την τεχνοτροπία του Σκόπα. Φέρει πέπλο και ταινία, που επιτρέπουν αρμονική διάταξη των μαλλιών και επίδειξη του συμμετρικού μετώπου καθώς και ανάγλυφα σκουλαρίκια σε σχήμα σταφυλιού, έντεχνα επιμελημένα, που προσθέτουν στο έργο περισσότερη χάρη και ωραιότητα. Χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. και θεωρείται ένα από τα πιο εκλεκτά εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου. 3) Μαρμάρινο αγαλμάτιο με παράσταση κοιμώμενου Έρωτος, του 3ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε στην Πάφο το 1884. Ο Έρως, που έχει παιδική μορφή, είναι ξαπλωμένος σε ύφασμα πάνω σε βράχο, στη δεξιά πλευρά του οποίου υπάρχει τρύπα, που υποδηλώνει πηγή. Στο δεξί χέρι κρατεί μικρό κύλικα και στο αριστερό ένα άλλο αντικείμενο, που λείπει. Στο πρόσωπο είναι διάχυτο χαμόγελο ευτυχίας και στο υπόλοιπο σώμα ευδιάκριτα τα χαρακτηριστικά της αλεξανδρινής τεχνοτροπίας. 4) Ασβεστολιθική κεφαλή στεφανωμένου άνδρα, του 3ου αιώνα π.Χ., με πρόσωπο ωοειδές και ισχνές παρειές, που θυμίζει προσωπογραφίες. Η κεφαλή αυτή και οι παρόμοιές της που βρέθηκαν στην Κύπρο αποδίδονται στον Πτολεμαίο Β' τον Φιλάδελφο (285-246π.Χ.). 5) Αναθηματικό ασβεστολιθικό άγαλμα εφήβου, του 3ου αιώνα π.Χ. με ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο, που περιβάλλει το σώμα. Τα μαλλιά είναι κυματοειδή σε ακτινοειδή διάταξη και στο πρόσωπο διαφαίνεται απόλυτη γαλήνη και ηρεμία. Στο αριστερό χέρι κρατεί σφαιρικό αντικείμενο. 6) Αναθηματικό ασβεστολιθικό γυναικείο άγαλμα του 3ου αιώνα π.Χ. με πτυχωτό ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο στον αριστερό ώμο και γύρω στη μέση. Το κυριότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του προσώπου είναι το ελαφρό χαμόγελο, που θυμίζει το ιωνικό μειδίαμα των αρχαϊκών «Κούρων». Τα μαλλιά είναι κυματοειδή σε κάθετη διάταξη και σχηματίζουν μικρούς βοστρύχους στο οπίσθιο μέρος της κεφαλής. 7) Μαρμάρινο παιδικό άγαλμα του 3ου αιώνα π.Χ. από την Πάφο. Φορεί ποδήρη χιτώνα με απόπτυγμα και ζώνη, έχει ανυψωμένο το δεξί χέρι, από το οποίο ένα μέρος λείπει, και στο αριστερό χέρι κρατεί πτηνό. Στο πρόσωπο είναι διάχυτο ελαφρό χαμόγελο. 8) Ασβεστολιθική κεφαλή αγάλματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του τέλους του 3ου αιώνα π.Χ., από το ναό της Αφροδίτης -  Ίσιδος στην τοποθεσία Χολλάδες των Σόλων, με έντονη την επίδραση του ρυθμού της Αλεξανδρινής σχολής. Παρόμοιες κεφαλές του Αλεξάνδρου βρέθηκαν στην Αλεξάνδρεια και μια απ' αυτές βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή Bissing στο Μόναχο. Ο τύπος της κεφαλής αυτής είναι κατασκευασμένος κατά τα πρότυπα των παραστάσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου πάνω σε νομίσματα της εποχής του. 9) Ασβεστολιθική κεφαλή της Ίσιδος, του τέλους του 3ου αιώνα π.Χ., με μηνίσκο πάνω από το μέτωπο, που είναι ένα από τα σύμβολα της θεάς. Στο πρόσωπο είναι έκδηλη η έκφραση θλίψης. 10) Ασβεστολιθική γυναικεία κεφαλή από το σύμπλεγμα ναών στην τοποθεσία Χολλάδες στους Σόλους, του 2ου αιώνα π.Χ., με πέπλο στο οπίσθιο μέρος, βαθιά μάτια και ζωντανή έκφραση. Η τεχνοτροπία του έργου παρουσιάζει έντονη επίδραση από τη μικρασιατική τέχνη της γλυπτικής σχολής της Περγάμου. Την ίδια μικρασιατική επίδραση παρουσιάζει κι ένα ασβεστολιθικό άγαλμα εφήβου από το ιερό στο Μερσινάκι. 11) Μαρμάρινο άγαλμα Αρτέμιδος από το Κίτιον, των μέσων του 2ου αιώνα π.Χ., που σήμερα βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο της Βιέννης, με ιδεαλιστικά χαρακτηριστικά στο πρόσωπο, στο σώμα, στον πτυχωτό ποδήρη χιτώνα και στο ιμάτιο, πανομοιότυπα με τα χαρακτηριστικά των κλασικών ελληνικών αγαλμάτων. 12) Ασβεστολιθικός βωμός από τη Βιτσάδα, των μέσων του 2ου αιώνα π.Χ. με ανάγλυφη παράσταση του γνωστού μύθου της Περσεφόνης. Στο όλο έργο διαφαίνεται η τεχνοτροπία των κλασικών ελληνικών προτύπων. 13) Ασβεστολιθικό αναθηματικό ανδρικό άγαλμα υπερφυσικού μεγέθους από το ιερό του Απόλλωνος στη Βώνη, του 3ου αιώνα π.Χ. με χιτώνα και ιμάτιο και κλάδο στο δεξί χέρι. Τα μαλλιά σχηματίζουν μικρούς κυματοειδείς βοστρύχους, τα μάτια διατηρούν ίχνη κοκκινωπού χρώματος, στις παρειές διακρίνεται μικρή γενειάδα και η έκφραση του προσώπου είναι αυστηρή και επιβλητική. 14) Ασβεστολιθικό άγαλμα Απόλλωνος ή δωρητή σε θεϊκή μορφή από το ομώνυμο ιερό του στη Βώνη, που χρονολογείται στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. Ο θεός παριστάνεται με νεανικό πρόσωπο, με βαθιά μάτια και πλούσια μαλλιά, που καταλήγουν σε πλοκάμους και με δάφνινο στεφάνι στην κεφαλή. Στο δεξί χέρι κρατεί βιβλίο σε σχήμα κυλίνδρου και στο αριστερό αετό, έχοντας τον αγκώνα στηριγμένο σε μικρό κίονα δωρικού ρυθμού. Ο αετός είναι το σύμβολο του Διός, αλλά κι ο Απόλλων παριστάνεται συχνά με αετό σαν προφήτης ή διερμηνέας του Διός. 15) Μαρμάρινο ακέφαλο άγαλμα Νίκης, του 2ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε στη Σαλαμίνα το 1890, με χιτώνα πτυχωτό και ζώνη στη μέση. Το δεξί πόδι έχει απότομη προβολή και η όλη στάση του αγάλματος θυμίζει τη Νίκη της Σαμοθράκης στο Μουσείο του Λούβρου, παρόλο που η τεχνική του κατασκευή είναι χαμηλότερου επιπέδου.

Χάλκινα αγάλματα: Τα αντιπροσωπευτικά δείγματα των χάλκινων αγαλμάτων περιορίζονται   μόνο στα μικρά αγάλματα, γιατί τα μεγάλα χάλκινα αγάλματα, σ' αντίθεση με τα πολυάριθμα λίθινα και μαρμάρινα, είναι ανύπαρκτα. Παρόλο που η Κύπρος φημιζόταν στην αρχαιότητα για την άφθονη παραγωγή και συνεχή εξαγωγή του χαλκού της στις γειτονικές χώρες, η απουσία των χάλκινων μνημειακών έργων τέχνης ανάμεσα στ' άλλα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα, όχι μόνο της Ελληνιστικής αλλά κι όλων των άλλων εποχών, είναι γεγονός αναμφίβολο. Τούτο πολύ πιθανό να οφείλεται σε εκούσια καταστροφή και μετατροπή τους σ' άλλα αντικείμενα και εργαλεία καθημερινής χρήσης ή σε φυσική φθορά και εξαφάνιση με την πάροδο του χρόνου. Τα δείγματα των μικρών χάλκινων αγαλμάτων, που έχουν διασωθεί και αποκαλυφθεί στους διάφορους αρχαιολογικούς χώρους και που σήμερα βρίσκονται στο Κυπριακό Μουσείο, παριστάνουν διαδοχικά τον Όσιρι με στέμμα της Άνω Αιγύπτου να κρατεί στέμμα και μαστίγιο, ένα καθισμένο γραφέα, ένα κωμικό, ένα πτερωτό έρωτα, τον Ερμή γυμνό με ελαφρό ιμάτιο στον αριστερό ώμο και κηρύκειο στο δεξί χέρι, ένα γυμνό άνδρα με ιμάτιο στο δεξιό ώμο και φιάλη στο δεξί χέρι, ένα γυμνό έφηβο, που κρατεί πτηνό, κι ένα γενειοφόρο θεό με κέρατα μικρού ταύρου. Όλα αυτά τα αγαλμάτια χρονολογούνται στον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ.

Μαρμάρινα αγαλμάτια: Στο Κυπριακό Μουσείο βρίσκεται και μια εκλεκτή συλλογή μικρογλυπτικών μαρμάρινων έργων από διάφορα μέρη του νησιού, που αποτελείται από δυο κεφαλές Αφροδίτης με αλεξανδρινή επίδραση, μια κεφαλή Αθηνάς με κράνος, ένα ακέφαλο αγαλμάτιο Αφροδίτης καλυμμένο με ύφασμα, που θυμίζει αντίστοιχα έργα του Πραξιτέλη, μια γυναικεία κεφαλή με κράνος, που προέρχεται από ανάγλυφο κι ένα ακέφαλο αγαλμάτιο Νίκης. Στην ίδια συλλογή περιλαμβάνονται ένα αλαβάστρινο ακέφαλο αγαλμάτιο Αφροδίτης, αντίγραφο της Αφροδίτης των Μεδίκων, κι ένα οστέινο αγαλμάτιο Αφροδίτης, που είναι μια παραλλαγή του αγάλματος της Αφροδίτης της Κνίδου.

Πήλινα αγάλματα και ειδώλια: Η κατασκευή πήλινων αγαλμάτων και ειδωλίων συνεχίστηκε σ' ολόκληρη τη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής. Στον 3ο αιώνα π.Χ. οι περισσότερες κεφαλές των μεγάλων αγαλμάτων κατασκευάζονταν σε μήτρες, αλλά πολλές λεπτομέρειες ήταν χειροποίητες. Στο 2ο αιώνα η χρήση των μητρών περιορίστηκε στο ελάχιστο και τα χειροποίητα έργα εξευτελίστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Τα ειδώλια κατασκευάζονταν ακόμη σε μήτρες και οι κυριότεροι τύποι παριστάνουν τον Έρωτα όρθιο, καθισμένο, πτερωτό, πάνω σε ταύρο και σε διάφορες άλλες μορφές και στάσεις. Ένα άλλο αγαπητό θέμα για παραστάσεις στα πήλινα ειδώλια ήταν ο «Έρως και η Ψυχή» όπου η Ψυχή έπαιρνε πτερωτή γυναικεία μορφή. Από τις παραστάσεις θεών η συνηθέστερη ήταν εκείνη της Αφροδίτης. Άλλοι τύποι ειδωλίων ήταν οι πήλινες προσωπίδες (μάσκες) με τραγική ή κωμική έκφραση, από τις οποίες μερικές έφεραν τρύπες για ανάρτηση στους τοίχους. Εκτός από τον διακοσμητικό τους χαρακτήρα οι προσωπίδες πολλές φορές αποτελούσαν μέρος των ταφικών κτερισμάτων. Από τα εκθέματα των πήλινων ελληνιστικών ειδωλίων στο Κυπριακό Μουσείο αξιόλογα είναι ένα αγαλμάτιο Ερμή Κουροτρόφου, μια μεθυσμένη γριά, η κωμική παράσταση της αρπαγής του Γανυμήδη, ένα αγαλμάτιο Αφροδίτης και η παράσταση του Σάτυρου που παίζει σύριγγα.

Από τα μεγάλα πήλινα κοροπλαστικά έργα της Ελληνιστικής εποχής τα σημαντικότερα στο είδος τους είναι πέντε κεφαλές από άψητο πηλό, που βρέθηκαν στην πυρά του λεγόμενου κενοταφίου του τελευταίου βασιλιά της Σαλαμίνος Νικοκρέοντος, που, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, αυτοκτόνησε το 311 π.Χ. και μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του τάφηκε κάτω από τα καμένα ερείπια του ανακτόρου του. Από τις πέντε κεφαλές μόνο η μια είναι γυναικεία. Οι υπόλοιπες τέσσερις ανήκουν σε πορτραίτα δυο νεαρών και δυο ηλικιωμένων ανδρών. Τα ιδεαλιστικά χαρακτηριστικά στις πήλινες αυτές κεφαλές εκδηλώνουν έντονη επίδραση της τεχνοτροπίας του κλασικού Έλληνα γλύπτη Λυσίππου.